Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen.
Een van de leukste fases uit de kindertijd is wat mij betreft de waarom-fase. Ieder antwoord op een waarom-vraag roept weer een nieuwe op. ‘Waarom poept de hond buiten,’ vraagt een kind. Waarop je misschien antwoordt: ‘Omdat die dat gewend is.’ Waarna het kind weer vraagt: ‘Waarom is die dat gewend?’ Een gek kan meer vragen stellen dan tien wijzen kunnen beantwoorden, maar een filosoof kan meer vragen beantwoorden dan diens kind kan stellen. Bijkomend voordeel is dat je voor je het weet in een filosofisch gesprek met je kind bent beland.
Zo’n gesprek roept de filosofische vraag op of er werkelijk voor alles een reden is. Volgens het ‘beginsel van voldoende reden’ van Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) is dat inderdaad het geval. Misschien kennen we de reden niet, maar dat wil niet zeggen dat die reden niet bestaat. Volgens hem bestaat er geen toeval, omdat er voor alles een reden is.
Is er voor alles een reden?
Maar is er echt altijd een reden? Volgens een bekende middeleeuwse paradox, de ezel van Buridan, is dat nog niet zeker. Stel je voor dat een hongerige ezel tussen twee perfect symmetrische balen hooi staat. Behalve de plek waar de balen hooi zich bevinden, is er geen enkel verschil tussen beide. Welke baal moet de ezel nu kiezen? Het probleem is dat wanneer de ezel bijvoorbeeld naar links zou lopen, daar geen goede reden voor is. Die keuze voor de linkerbaal zou je immers alleen kunnen rechtvaardigen door te wijzen op een verschil tussen de twee hooibalen, maar dat verschil is er niet. En dus verhongert de volstrekt rationele ezel te midden van het eten.
We houden niet van toeval. Ieder besluit moet berusten op een doortimmerd betoog. We nemen geen genoegen met iemand die zonder enige uitleg het ene verkiest boven het andere. Uit psychologisch onderzoek naar cognitieve dissonantie blijkt zelfs dat ons brein een reden verzint om een keuze die eigenlijk niet weloverwogen was, achteraf goed te praten. We kunnen het toeval niet goed onder ogen komen.
Tegelijkertijd kunnen we niet zonder toeval. Net als voor de ezel is geen besluit nemen vaak schadelijker dan een slecht besluit. Als er echt geen goede reden is om het een boven het andere te verkiezen, delegeren we het besluit uiteindelijk aan het toeval: we gooien een muntje op. Zo begint iedere voetbalwedstrijd met toeval. Maar waarom kies je dan voor kop en niet voor munt?
