Waarom we met een fotocamera de werkelijkheid nooit objectief vastleggen

Vakantiekiekjes, selfies en nieuwsfoto’s – tegenwoordig lijken we elk belangrijk moment op camera vast te willen leggen. Maar wat we belangrijk vinden wordt ook beïnvloed door de fotocamera, zegt Katia Hay, docent filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Toen fotografie werd uitgevonden was een van de eerste vragen die opkwam of foto’s als kunst kunnen worden beschouwd. ‘Er bestonden allerlei regels over wat het wel en niet waard is om afgebeeld te worden in de kunst. Tegenwoordig zijn deze regels veranderd of verdwenen, maar nog altijd moet een schilder goed nadenken over wat ze wil schilderen. Schilderen vergt inspanning. Met de camera kun je daarentegen zonder enige moeite elk willekeurig ding uitlichten en vastleggen. Volgens filosoof Susan Sontag is dit uitlichten ook een oordeel: door iets te fotograferen impliceer je dat het interessant of belangrijk is, dat het onze aandacht waard is.’

Met de camera kunnen we werkelijkheid objectief vastleggen, denken we. Daarom zijn kunstmatig gecreëerde beelden zo ontwrichtend, zegt Hay. ‘We vertrouwen op het idee dat er een werkelijkheid is die op het fotografische beeld wordt vastgelegd. Maar eigenlijk manipuleren mensen al foto’s sinds de uitvinding van de fotocamera, en ook onbewerkte beelden worden gevormd door het standpunt, de technieken en de onderwerpkeuze van de fotograaf. De camera is nooit objectief geweest.’

Tekst loopt door onder afbeelding

‘De selfiecamera wordt soms gezien als teken van een nieuwe zelf­obsessie. Maar camera’s zijn gewoon hulpmiddelen voor dingen die we altijd al hebben gedaan. De selfie is een manier om onze identiteit vorm te geven en controle uit te oefenen over hoe anderen ons zien.’

‘Fotografen brengen ook zaken die ze willen veroordelen onder de aandacht, zoals armoede of oorlog. Dit zorgt soms voor spanning, vooral wanneer de foto’s zelf mooi zijn. Vestigen ze dan de aandacht op de gruwelen of op het talent van de fotograaf?’

‘Tegenwoordig voelen we vaak dat we overspoeld worden door foto’s. Maar niet alle mensen en plaatsen worden evenveel gefotografeerd, zoals schrijver bell hooks opmerkt. Er is ook een gebrek aan beelden. De overvloed aan foto’s is een teken van privilege.’

‘Veel herinneringen aan onze kindertijd zijn gebaseerd op foto’s in plaats van op de werkelijke ervaring. Je herinnert je nog wel het moment dat op de foto staat, maar je weet je niet meer wat er verder die dag is gebeurd, dat buiten de foto viel.’