Er zijn tegenwoordig hele cursussen over de kunst van het loslaten, maar hier zit het vervat in één beeld. Verre et paquet de tabac van George Braque is mede daardoor favoriet bij filosoof Gerard Visser.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Georges Braque zag zijn kans schoon toen collega Picasso, die de neiging had Braques vondsten meteen te imiteren, even vertrok naar Parijs. Hij kocht een stuk behangrol en maakte de eerste papier-collé: de oervorm van de collage. Op het papier-collé dat we hier zien plakte Braque links boven een strook faux-bois, behang van imitatiehout. Hij voegde er rechtsonder een bruine verpakking van tabak aan toe – waarschijnlijk pijptabak, aangezien hij dat zelf rookte. Vervolgens bewerkte hij het geheel met houtskool, in de kubistische vormentaal die hij in de jaren daarvoor samen met Picasso had ontwikkeld. Gerard Visser, verbonden aan de Universiteit van Leiden, houdt zich al twaalf jaar met Braque en het kubisme bezig: ‘De gangbare these is dat kubisme tegenover impressionisme staat, maar hier zie je dat dat niet zo is’.
Hoe zie je dat?
‘De impressionisten hadden de beperking gezien van het nabootsen van de werkelijkheid volgens de wetten van het perspectieftekenen. Zij namen in plaats daarvan de beleving van de natuur als vertrekpunt. Monet zegt bijvoorbeeld dat hij schildert wat zich tussen hem en de dingen bevindt, de atmosfeer van een plek. Kubisme zou daar tegenover staan omdat het zich richt op de vorm. Maar Braque zegt zelf dat hij in het kubisme op zoek was naar een espace tactile of manuelle, wat ik vertaal met “ruimte van het handbereik”. Het ging hem om de sensatie van het aanraken, het contact met de dingen om ons heen. Zo is in dit werk de strook faux-bois weliswaar illusie, maar tegelijkertijd een tastbaar element. De tabak kun je bijna ruiken, en “Boc” is waarschijnlijk een gedeelte van het woord “bock”, dat glas bier betekent. Het werk zou zo de ervaring van het verblijf in een bar kunnen suggereren, met alle zintuiglijke impressies die daar bij horen. In impressionisme en kubisme voltrekt zich zo hetzelfde: de zoektocht naar een nieuwe, levende beeldruimte.
Waarom heeft hij niet gewoon een bar geschilderd zoals je die ziet als je door een raam bij een bar naar binnen kijkt?
‘Als je zelf in een bar zit, overzie je niet continu de hele omgeving, je ervaart flarden van muziek, glasgerinkel, je proeft drank en voelt het hout van de bar. Dat fragmentarische kun je bij dit werk ervaren, als je bereid bent het onbevangen met je ogen en je fantasie af te tasten en te reconstrueren. Het doet iets heel anders dan het traditionele schilderij, dat een venster op de werkelijkheid biedt, en dat je zelfs moet doen vergeten dat het om een schilderij gaat. De voorstelling staat je daarbij onmiddellijk ter beschikking, waardoor het schilderij zelf slechts een doorgang wordt. Hier is ook het werk zelf weer een “pictoraal feit”, zoals Braque het noemde.’
Hoe is dit werk nu nog relevant?
‘Vanaf het einde van de negentiende eeuw zagen filosofen de beperking in van het overgeleverde rationele subject-object denken. Het deed in hun ogen het leven geweld aan. Die bezinning op een dimensie die subject en object omgeeft, zie je ook in dit papier-collé. Het rationele denken is nog steeds actueel. Het gaat nu de aardbol over en ontwortelt andere culturen. Zoals ik ooit in een interview met een hoogleraar filosofie in Zuid-Korea las: “We willen die techniek van jullie wel, maar niet het denken dat erbij hoort.” Heidegger was de overtuiging toegedaan, en ik sluit mij daarbij aan, dat wij in een technisch georganiseerde wereld alleen kunnen overleven als wij een houding terugvinden van gelatenheid. Die grondhouding ervaar ik bij Braque. Er zijn tegenwoordig hele cursussen over de kunst van het loslaten, maar hier zit het vervat in één bescheiden beeld. Verre et paquet de tabac tipt het plezier van kleine geneugten aan, de geur van tabak, getokkel op een gitaar.’
Composition (BOC), Verre et paquet de tabac (1912–1913)
Georges Braque
Kunstmuseum Basel, Kupferstichkabinett
