Home Syriza en Podemos willen een radicale democratie

Syriza en Podemos willen een radicale democratie

Door Jeroen Hopster op 26 maart 2015

Cover van 04-2015
04-2015 Filosofie magazine Lees het magazine

In Griekenland en Spanje zetten populistische partijen ongelijkheid groot op de agenda. Het gaat deze partijen niet alleen om ongelijkheid in economische, maar ook in politieke zin: zij ageren tegen Europa’s democratische tekort.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

De polis van Athene was één van de eerste gemeenschappen waar ‘stenengooiers’ – het gewone volk – een stem kregen in de politiek. Vijfentwintig eeuwen na de geboorte van de democratie trekken de stenengooiers opnieuw de Atheense straten in, nu omdat zij vinden dat hun stem niet meer wordt gehoord. Ook in Madrid stromen pleinen vol, begeleid door de roep van het volk. De politieke partijen Syriza en Podemos vertolken die roep. Hun streven? Toewerken naar ‘radicale democratie.’

Met grote meerderheid won Syriza eind januari de Griekse verkiezingen. Zusterpartij Podemos schiet thans omhoog in de Spaanse peilingen. De nieuwe populisten – een geuzennaam, als het aan Syriza en Podemos ligt – staan in een traditie van linkse politiek: beide partijen knopen de strijd aan tegen ongelijkheid. Maar nieuw is de manier waarop zij ongelijkheid thematiseren: in termen van een ‘democratisch tekort.’ In navolging van de politieke filosofen Chantal Mouffe en Ernesto Laclau stellen de leiders van Syriza en Podemos dat een democratie alleen kan functioneren wanneer volksvertegenwoordigers principiële politieke standpunten innemen. Die principiële standpunten ontbreken in het huidige discours: de politiek is gedepolitiseerd. 

Steeds vaker geschiedt besluitvorming op ambtelijk niveau, zonder een voorafgaand politiek debat. Europese samenlevingen mogen in naam democratisch zijn, maar de feitelijke macht ligt elders: bij technocraten, financiële instellingen, het establishment. Begroting en efficiency zijn leidend. Zelden durft een politicus zich uit te spreken voor een oplossing die economisch gezien niét de beste is. Volgens Syriza en Podemos leidt dat eenvormige beleid tot een vorm van politieke ongelijkheid. In een functionerende democratie moeten er alternatieven zijn: alleen dan kan de stem van het volk, met zijn diverse meningen en belangen, gehoord worden.

Gezond verstand
Eduardo Maura (1981), filosoof aan de Universiteit van Madrid en woordvoerder van Podemos, beschrijft de missie van zijn partij als het terugbrengen van ‘gezond verstand’ in de politiek. ‘In Spanje is meer dan vijftig procent van de bevolking onder de dertig werkloos. Er is een groeiende meerderheid die ongenoegen voelt over het functioneren van de democratie, waar politici zich opstellen als een elite die vooral haar privileges wil behouden.’ Het verschil tussen de oude en nieuwe politiek uit zich in de stijl van leiderschap. ‘Politici van Podemos en Syriza vliegen economy class.’

Ook inhoudelijk brengt een nieuw politiek ethos veranderingen mee, benadrukt Maura. ‘De oude politiek zocht naar compromissen tussen politici en centrale figuren uit de financiële wereld. Nieuwe politiek betekent niet alleen een ander narratief opbouwen, maar is ook een verandering in de manier waarop wij politiek bedrijven. Het gaat erom representatie opnieuw uit te vinden, streven naar werkelijke burgerparticipatie in politieke besluitvorming.’

Wat voor democratie heeft Podemos voor ogen? 
‘Een democratie die de behoeften van de meerderheid voorrang geeft boven de behoeften van het establishment. Een belangrijke eigenschap van democratie is de soevereiniteit van het volk. In Spanje ontbreekt die soevereiniteit: de machthebbers van dit moment zijn niet werkelijk democratisch verkozen. De democratie wordt gekidnapt.’ 

Gekidnapt? In welke zin? 
‘In een democratie zouden de leiders de belangen van het volk moeten behartigen. Maar de bestaande politieke instituties staan zo ver verwijderd van het volk, dat er van democratie geen sprake is. Voor de burgers valt simpelweg niets te kiezen dat werkelijk aan hun belangen raakt. De traditionele programma’s van “links” en “rechts” vinden geen aansluiting bij de noden van burgers: die tegenstelling is in Spanje volledig in diskrediet geraakt. “Links” versus “rechts” is veranderd in een lege metafoor: de labels bestaan nog, maar het politieke conflict is uit die tegenstelling verdwenen.’

Democratische crisis
Volgens Maura is de democratische crisis niet alleen een Spaans, maar een Europees probleem. Europa heeft grenzen doorbroken en handelsbarrières geslecht, maar daarmee is nationale zelfbeschikking in het geding gekomen. Neem de Grieken, die zich geketend voelen door hun afhankelijke rol binnen Europa’s monetaire unie. Niet de Grieken, maar een trojka van financiële instituties heeft zeggenschap over het nationale beleid. Veel Grieken voelen dat hun soevereiniteit hen is ontnomen: zij zijn klemgezet in een systeem dat geen mogelijkheid geeft tot werkelijk zelfbestuur. Het politieke alternatief – een beleid dat niet van tevoren is ingevuld met verplichte bezuinigingsmaatregelen – ontbreekt. 

Wat zegt de situatie van Griekenland over de democratie in Europa? 
‘Dat die democratie is uitgehold: de mogelijkheid ontbreekt om politieke keuzes te maken die fundamenteel ingaan tegen de economische rationaliteit. De opkomst van Syriza en Podemos is niet alleen maar een reactie op een economische crisis, die een paar jaar voortduurt en vervolgens weer verdwijnt. Die economische crisis is er, maar er is ook een diepe politieke en institutionele crisis – een democratisch tekort. Wij proberen daarvoor een alternatief te bieden.’ 

Wat voor alternatief? 
‘Een democratie die zijn beleid niet laat afhangen van economisch gewin, maar zich laat leiden door de belangen van burgers. Een alternatief dat niet “links” of “rechts” is, maar in het hart ligt van de politiek.’  

Het traditionele politieke discours is achterhaald? 
‘Inderdaad. We moeten niet vasthouden aan identiteiten die niet meer bestaan, we moeten voorbijgaan aan lege metaforen. Podemos probeert een symbolische ruimte te creëren die is ingegeven door de werkelijke belangen van mensen. Wat wij doen – en daarin zijn de politieke filosofen Chantal Mouffe en Ernesto Laclau belangrijke invloeden – is begrippen als “transparantie”, “soevereiniteit” en “burgerschap” een betekenis geven die is ingegeven door het belang van het volk. Die de burgers werkelijk in hun betekenis betrekt.’ 

Wat is de essentie van democratie? 
‘Democratie is work in progress: tegemoetkomen aan het volk, terwijl de noden van het volk voortdurend veranderen. Democratie betekent mensen het gevoel geven dat ze deel zijn van een samenleving, in plaats van geïsoleerde individuen. Het is een proces, geen doel op zich. Het is niet mogelijk om te zeggen: dít is democratie, nú hebben we het bereikt. De democratie ligt altijd voor ons.’  

Probleemmanagement
Sterk verwant aan de idealen van Podemos is de politiek van de Griekse regeringspartij Syriza. Een gemeenschappelijke inspiratiebron vormt het werk van de Belgische filosofe Chantal Mouffe (1943) en haar vorig jaar overleden echtgenoot Ernesto Laclau (1935). Mouffe en Laclau, die ook als intellectuele supporters worden onthaald door populistische bewegingen in Zuid-Amerika, introduceerden in de jaren tachtig het concept “radicale democratie”. Radicale democratie beoogt recht te doen aan de veelstemmigheid van het volk, ruimte te geven voor politieke alternatieven en de mogelijkheid om bestaande machtsstructuren aan te vechten. Die idealen weerklinken in de roep van Syriza: een uniform hervormingsbeleid doet geen recht aan Europa’s pluriformiteit. De Griekse situatie, vindt Syriza, vereist een oplossing op maat. Maar kritiek op Europa’s beleid betekent geen breuk met Europa an sich: het is een verzet tegen de technocratische en neoliberale trekken van de Europese Unie. 

‘De EU bestaat op dit moment uit consumenten, niet uit burgers’, stelde de filosofe Mouffe vorig jaar. ‘Ze is vooral rond een gemeenschappelijke markt gebouwd en heeft nooit echt tot een gemeenschappelijke Europese wil geleid. In navolging van de Italiaanse filosoof Antonio Gramsci kunnen we zeggen dat we een “organische crisis” beleven. Daarin kan het oude model niet voortbestaan, maar is het nieuwe nog niet geboren. Het is een vergissing om deze crisis als een crisis van het Europese project voor te stellen. Het is een crisis van haar neoliberale verschijningsvorm.’    
Wat is kenmerkend voor die verschijningsvorm? Volgens de Nederlandse socioloog Willem Schinkel is politiek verworden tot “probleemmanagement.” Politici maken geen principiële keuzes, maar lossen problemen op. In de praktijk komt dat doorgaans neer op het zoeken naar kostenefficiënte oplossingen: beleid wordt ingegeven door economische motieven. Van een fundamentele discussie over de wenselijkheid van die motieven is nauwelijks sprake. 

Politiseren
Die houding wil Syriza veranderen. De Griekse minister van Financiën Varoufakis haalde Immanuel Kant aan om het punt kracht bij te zetten: een juist oordeel hangt niet alleen af van de economische consequenties, maar van de manier waarop dat oordeel tot stand komt. In de moraal van Kant staan niet de gevolgen, maar de intenties centraal: een moreel oordeel is gestoeld op menselijke waardigheid. Wat juist is zien wij door ‘in de ogen te kijken van de hongerige op straat, door stil te staan bij de druk op de middenklasse en door de belangen van hardwerkende mensen in onze hele monetaire unie in ogenschouw te nemen’, betoogde Varoufakis in een opiniestuk dat door kranten wereldwijd werd gepubliceerd. In de woorden van Kant: door de mens nooit zuiver als middel te behandelen, maar altijd ook als doel op zich. 

Varoufakis slaagde er namens Syriza niet in om de Griekse schuldafspraken met Europa danig te veranderen. Toch is de retoriek van de Grieken niet zonder betekenis. Zoals Mouffe en Laclau bendrukken, heeft het politieke discours een performatieve dimensie: door de confrontatie op te zoeken en aan te zetten tot reflectie over de keerzijden van het Europese systeem, dragen de populisten de facto bij aan een verandering in de politieke atmosfeer. Ook al trekken zij niet aan het langste eind, wel tonen zij de mogelijkheid van een politiek alternatief. Dat is, in de ogen van Syriza en Podemos, de essentie van radicale democratie: het debat politiseren en principiële alternatieven formuleren. Het vormgeven van een strijdtoneel, waar het bevechten van ongelijkheid mogelijk is.