Bijna een eeuw geleden hield Max Weber (1964-1920) in München zijn beroemde rede ‘Politiek als beroep’. Wat zou hij te zeggen hebben als hij die rede opnieuw zou moeten houden? ‘Ik ben bang dat er voor u weinig reden is om hoopvol te zijn.’
Illustratie: Pascal Tieman
Vindt u dat de periode van toen met die van nu te vergelijken is? In 1919, toen u uw rede hield, was er ook een ineenstorting van de ‘gevestigde politieke’ macht. De Duitse keizer was gevlucht, de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie ingestort, tsaar Nicolaas II eindigde met zijn gezin voor het vuurpeloton, regeringen wankelden permanent…
‘Tegenwoordig worden politici doorgaans slechts afgezet. Maar toch is er geen wezenlijk verschil tussen mijn tijd en de uwe. Het gaat in mijn werk om de gevolgen van de rationalisering en bureaucratisering van de samenleving, de economie en de politiek. In mijn tijd werd er al afscheid genomen van instituten en politieke, culturele en religieuze tradities, die de samenleving binden. Maar dat leidde tot nieuwe irrationaliteiten. Enfin, ik hoef u niet te vertellen wat er daarna allemaal is gebeurd in Europa en de rest van de wereld. Het is belangrijk het vacuüm dat door de moderniseringsprocessen ontstaat op te vullen. Toen bleken politici daartoe niet in staat, en nu ook niet.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Je kunt daar toch tegenover stellen dat de westerse wereld na de Tweede Wereldoorlog een periode van politieke stabiliteit kende?
‘Dat was slechts een intermezzo. De economische crisis en tweede grote wereldoorlog heeft een hele generatie voor een paar decennia teruggedreven naar wat radicalen ter linker- en rechterzijde de traditionele of gevestigde politiek noemen, en we beleefden een tijd waarin gewerkt werd aan de opbouw van de verzorgingsstaat. U bent nu aan het einde van het intermezzo, of beter gezegd: de ontwikkelingen die ik in mijn leven beschreef hebben zich versterkt doorgezet. De politiek is gerationaliseerd en gebureaucratiseerd. God is dood, om met Nietzsche te spreken; de kerken zijn leeg, de mensen zo geïndividualiseerd dat er geen massaorganisaties zijn waarin zich een nieuwe positieve rationaliteit ontwikkelt, gemeenschappelijke waarden eroderen, gemeenschappelijke voorzieningen worden weer afgebroken. Veel burgers sluiten zich aan bij politieke avonturiers, net als in mijn tijd. Ik ben bang dat er voor u weinig reden is om hoopvol te zijn.’
Wat zouden politici moeten doen?
‘Het is hun taak om tegenwicht te bieden. Doen ze dat niet, dan worden ze slechts een speelbal van blinde, ongerichte processen van bureaucratisering en vermarkting. Het maatschappelijke onbehagen dat daardoor ontstaat leidt tot populisme, tot een roep naar “leiderschap” van iemand die suggereert te begrijpen wat de oorzaken van het gevoelde onbehagen zijn, en suggereert werkelijke oplossingen te hebben. In het Duits was de titel van mijn rede “Politik als Beruf”. In mijn taal betekent Beruf zowel beroep als roeping. Uw tragiek is dat er geen politici met een roeping meer zijn. Neem de kanselier van mijn land. Ik mis bij mevrouw Merkel de visie, de hartstochtelijke overgave aan een zaak die noodzakelijk is om dat tegenwicht te bieden. Een beetje van die innerlijke overtuiging liet ze zien tijdens de vluchtelingencrisis. Maar verder stelt ze de politiek voor als een rationeel-bureaucratisch proces. Ze suggereert permanent dat er geen alternatieven zijn voor het beleid dat ze voert, of het nu om het sociale beleid, Europa of steun aan Griekenland gaat. Dat is een grote slag in het gezicht van bijvoorbeeld mensen in het oosten van Duitsland die geen baan hebben. Feitelijk wordt hun te verstaan gegeven dat ze zich maar bij hun situatie moeten neerleggen. Zo heeft ze de voedingsbodem voor Alternative für Deutschland geschapen, zoals in uw land Wim Kok ooit de ruimte schiep voor Pim Fortuyn.’
Dus u ziet meer in Trump?
‘Ik neem aan dat u een grap maakt. De president van Amerika praat in slogans, wat iets heel anders is dan een visie. Om werkelijk iets te betekenen moet je het doel tot richtsnoer van je handelen maken. In mijn tijd waren er ook veel politici die van alles riepen, maar niets tot stand brachten. Trump mist verder inschattingsvermogen. De kunst om de werkelijke feiten met afstand en rust op je te laten inwerken. Ik heb me net laten uitleggen wat Twitter is en wat de president daar soms midden in de nacht… Ach, laat ik erover zwijgen, het is voor mij allemaal zo onvoorstelbaar.’
Ondertussen is hij wel president van Amerika.
‘Is hij daarom een goed politicus? Het gaat hem alleen om de macht, de behoefte in het middelpunt te staan. In 1919 had ik het over de gevaarlijke verleiding van de vulgaire ijdelheid. Mijn inschatting is dat zijn presidentschap tot niets leidt, hooguit tot ongelukken. Maar mijn oordeel over Merkel is dus niet zo heel veel positiever. Misschien heeft zij meer verantwoordelijkheidsgevoel en inschattingsvermogen. Maar het vak van politicus is nu juist zo verdomde lastig omdat je vurige gedrevenheid en kil inzicht moet weten te combineren.’
Met heel veel dank aan Hans Blokland, die met ons in de huid van Max Weber kroop.
