‘De film is (¼) geen passieve weergave van feiten, maar een actief strijdend orgaan. Zij is militant, strijdbaar en propagandistisch van natuur, gelijk radio en pers. Zij wil niet zonder meer de nieuwsgierigheid van den mensch bevredigen; zij wil hem beïnvloeden en zijn denken een stempel geven,’ stelde Goedewaagen in een rede over ‘Voorlichting op het lichtend doek’. De secretaris-generaal van het nog jonge Departement van Volksvoorlichting en Kunsten sprak deze woorden op 17 maart 1941, bij de opening van de door het ministerie gecontroleerde Nederlandschen Bioscoopbond, waarbij alle filmmakers zich moesten aansluiten. Er was immers ‘behoefte aan een organisatie, aan strenge leiding, aan tucht en orde onder al diegenen, die – als soldaten – meestrijden in het filmleger.’
Goedewaagen stelde een groot vertrouwen in film, het nieuwe massamedium van het interbellum, als middel tot maatschappelijke verandering. Deze opvatting week af van die van veel andere intellectuelen, die vooral de gevaren van het nieuwe medium beklemtoonden. De pedagoog Philip Kohnstamm (1875-1951) plaatste vraagtekens bij het gebruik van film als middel tot volksontwikkeling, zo blijkt in Bioscoop en volksontwikkeling (1922). Het medium was volgens hem geen middel tot ‘actief leren’, omdat het werkte ‘door vereenvoudiging, keuze en versterking van het gekozene’. Ook de historicus Johan Huizinga (1872-1945) wees in In de schaduwen van morgen (1933) op de ‘gereede visueele suggestibiliteit’ van de nieuwe media en ergerde zich aan ‘de commercieele en de politieke reclame’, die ‘den modernen mensch aangrijpt en hem in zijn zwak van verminderde oordeelskracht tast’.
Vaderlandsliefde, militarisme en imperialisme
Datzelfde jaar opende Goedewaagen de aanval op het Comité van Waakzaamheid, waarin vooraanstaande intellectuelen als Menno ter Braak, Philip Kohnstamm en Jan Romein waarschuwden voor het gevaar van het nationaal-socialisme. Hij maakte een rondreis in de studentensteden Amsterdam, Leiden, Rotterdam en Utrecht. Hier hield Goedewaagen lezingen over ‘Vrijheid en onvrijheid der wetenschap’, waarin hij de idee van vrijheid afdeed als een waandenkbeeld. Een jaar later stapte hij uit het Algemeen Nederlandsch Tijdschrift voor Wijsbegeerte, toen de redactie het artikel weigerde van de spinozist Johan Herman Carp (1893-1976), over ‘Wijsgeerige bezinning en Nationaalsocialistische Idee’. Met dezelfde Carp, de latere persoonlijke adviseur van NSB-leider Mussert, zette Goedewaagen de aanval op de ‘humanisten’ voort in het weekblad De Waag.
Na een studiereis door Duitsland in 1938, waar hij verschillende opleidingsscholen voor NSDAP-kader bezocht, raakte Goedewaagen onder de indruk van de methoden van volksopvoeding zoals die hier in de praktijk werden gebracht. Om iets soortgelijks ook in Nederland mogelijk te maken organiseerde de filosoof de zogenaamde ‘Waagkringen’, waarin ook Carp actief werd. Dit waren kleine groepen van intellectuele NSB-ers, die tot taak hadden de Nationale Opvoeding – zoals de titel luidt van zijn boek uit 1940 – ter hand te nemen. Na de Duitse bezetting 1940 werd Goedewaagen op initiatief van rijkscommissaris Seyss-Inquart benoemd tot hoofd van het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten, waar hij naar Duits voorbeeld de propaganda probeerde te organiseren.
In ‘De kunst der volksvoorlichting’, een rede gehouden op juni 1941 voor het Zomerkamp voor journalisten op kasteel Cannenburgh te Vaassen, vergelijkt Goedewaagen de propagandist met een ‘kunstenaar’. Met een beroep op Kants Kritik der Urteilskraft meent hij: ‘De volksvoorlichter, die een chaotisch en wellicht onwillig menschenmateriaal voor zich heeft, moet zijn scheppend vermogen aanwenden, om deze stof te beheerschen.’ De ‘openbare meening’ is volgens Goedewaagen niet gebaat bij ‘feitelijkheden’, maar moet geleid worden door een ‘wilsbepaaldheid’: ‘Wij moeten ook op dit gebied eens vrij komen van het intellectualisme.’ Hij verwondert zich dat de kunst van propaganda in zijn tijd beperkt is gebleven tot de reclame: ‘De overheid liet het winnen der meningen aan jamfabrikanten en uitvinders van schoensmeer over.’ Goedewaagens lessen in de kunst van propaganda spraken echter maar weinig journalisten aan en brachten niet de door hem gewenste beheersing van de publieke opinie. Na zijn ontslag als propagandaminister in 1943 kreeg de filosoof echter wel het felbegeerde hoogleraarschap te Utrecht. Na de oorlog werd hij – evenals zijn vriend Carp – veroordeelt tot twaalf jaar gevangenisstraf. In 1952 werd Goedewaagen vroegtijdig uit gevangenschap ontslagen, waarna hij een paria werd in het wijsgerig leven in Nederland.
Dit is het achtste deel van een serie die Nederlandse denkers uit het verleden verbindt met de actualiteit.
