Meer rimpels, meer haar, meer naakt

Toen Katja Schuurman enige tijd geleden opriep om allemaal een foto van onze naakte derrières op Twitter te plaatsen, als actie tegen seksisme, deed ik dat niet. Mijn billen mogen er best zijn en al helemaal bij eenzelfde belichting als Schuurman op haar glamorous foto gebruikte. Waarom deed ik dan niet mee met deze #SexismKissMyAss-actie? Niet zozeer omdat ik me voor mijn blote billen schaamde, maar omdat ik me zou schamen voor de wens om mijn naaktheid te tonen.

Mooi gevonden willen worden, sexy willen zijn, maar niet té sexy, je schamen als je jezelf niet aantrekkelijk vindt of je juist schamen als je te veel van jezelf laat zien, als je rokje omhoogkruipt tijdens het fietsen, als je broek te strak om je billen zit – vrijwel alle vrouwen wankelen langs deze onzekere grenzen. Sommigen met meer schaamte dan anderen.

Schaamte kruipt steeds dieper onze intiemste, binnenste delen binnen

Als het in de filosofie over schaamte gaat, gaat het eigenlijk maar zelden over schaamte voor het lichaam. In zijn Retorica noemt Aristoteles een aantal zaken die tot schaamtegevoelens kunnen leiden, bijvoorbeeld uitingen van lafheid, gebrek aan zelfbeheersing, inhaligheid, verwaandheid en verwijzingen naar seksuele handelingen. Schaamte is in zijn optiek een nuttige sensatie die ons erop wijst dat we een grens overgaan. Zo bezien heeft schaamte een opvoedende werking. Aristoteles noemt echter voornamelijk neigingen of karaktertrekken die we in de hand hebben. Maar hoe zit het met schaamte voor je verschijning? Schaamte voor je huid, lichaamsdelen, je totale lijf?

Erotisch verlangen

Begin 2019 schreef journalist José Rozenbroek in NRC Handelsblad over de schaamte voor haar verouderende lichaam. Ze stelde dat de gêne voor dunner wordende huid, rimpels en slappere billen meer aan vrouwen vreet dan aan mannen. Iedereen kent schaamte, benadrukt ze, maar vrouwen ‘lijken een zinloos talent te hebben om zich te schamen voor zaken waar rationeel gezien niemand hen verantwoordelijk voor kan houden’. Hoezeer vrouw-zijn verweven is met schaamte, is ook te lezen in Simone de Beauvoirs filosofische verhandeling De tweede sekse. Vrouw worden betekent onder andere ‘object’ worden van erotisch verlangen, maakt Beauvoir duidelijk. In tegenstelling tot de man, die de rol vervult van het verlangende subject, krijgt de vrouw aangeleerd het verlangen op te wekken – een proces dat met veel gêne gepaard gaat. De vrouw zou aantrekkelijk moeten zijn, erotische verlangens moeten oproepen, maar wel op een bedeesde, ingetogen en niet al te opvallende wijze. Anders riskeren vrouwen sletterig of hoerig gevonden te worden.

Nu is er sinds de jaren veertig, waarin Simone de Beauvoir haar filosofische hoofdwerk schreef, wel het een en ander veranderd, maar bepaalde patronen blijken toch behoorlijk hardnekkig. Vrouwen worden nadrukkelijker op hun uiterlijk beoordeeld dan mannen en worden vaker slachtoffer van body shaming. Op sociale media worden vrouwen voortdurend op hun fysieke verschijning aangesproken en met seksuele fantasieën dan wel verwensingen belaagd.

Schaamte over schaamte

Filosoof Coen Simon reageerde in de essaybundel De handen van Cicero op het artikel van Rozenbroek door erop te wijzen dat schaamte niet zo onzinnig is als ze lijkt. Evenmin kunnen we er eenvoudig vanaf raken. Schaamte zit namelijk niet zomaar ‘tussen de oren’, zoals Rozenbroek het terloops formuleert, maar ‘tussen de mensen’, verduidelijkt Simon. Schaamte is een respons op geldende normen en verwachtingen die we gezamenlijk accepteren en met ons gedrag bestendigen. Schaamte functioneert in die zin als een toetssteen.

Simon benadrukt in navolging van Aristoteles de civiliserende werking van onze blozende wangen: schaamte maakt ons bewust van normen die de beschaving overeind houden. Hij roept op om schaamte niet als een zelfgeseling te zien waarvan we ons zouden moeten verlossen, maar om ons niet meer te schamen voor de schaamte.

Ik ben het met hem eens zolang schaamte bijvoorbeeld gaat over een onbedoelde belediging van een ander. Dan heeft schaamte wel degelijk een zinvolle functie, maar schaamte voor je eigen lichaam is toch minder zinnig. Sterker nog: die kan een bron van zelfhaat zijn. Simon maakt geen helder onderscheid tussen verschillende oorzaken van schaamte.

Elastisch

Volgens Aristoteles schamen we ons vooral voor mensen die we bewonderen of voor degene die ‘zich niet schuldig heeft gemaakt aan hetzelfde’: voor wie datgene waarvoor we ons schamen niet met zich meedraagt. Als we dat op de fysieke verschijning betrekken, schamen vrouwen op leeftijd zich sneller voor hun slappe borsten als ze zich tussen jonge meiden bevinden, of schamen dikke mensen zich als ze in het gezelschap verkeren van magere mensen. Gêne maakt ons bewust van normen, maar of we die normen ook willen omarmen blijft de vraag. Schaamte voor het verouderende lichaam wijst ons op de norm van het jonge, elastische meisjeslichaam.

Nu zijn schoonheidsnormen gelukkig niet onveranderlijk uit marmer gehouwen; opvattingen over aantrekkelijkheid schommelen en verschuiven. In de jaren tachtig trainden vrouwen eindeloos om hun billen en heupen zo smal mogelijk te houden, terwijl vandaag de dag vrouwen hun derrière en heupen laten liften en fillen om ze maar te laten opbollen. In de jaren zeventig lieten vrouwen ongegeneerd hun okselhaar staan, terwijl we in de jaren erna ons al schaamden voor een paar stoppels onder de armen. In de jaren veertig beschreef Anaïs Nin in een erotisch verhaal een vagina als een ‘gigantische tropische bloem, waaromheen het haar overvloedig groeide en krulde’. Terwijl deze weelderig behaarde vulva destijds opwindend was, is de laatste decennia de schaamte voor het schaamhaar toegenomen, en daarmee samengaand de schaamte voor de labia, de schaamlipjes die juist door het weggeplukte schaamhaar ineens meer opvallen. Schaamte kruipt steeds dieper onze intiemste, binnenste delen binnen.

Hoe tijdgebonden seksuele en fysieke normen zijn, heeft Michel Foucault in zijn boek Geschiedenis van de seksualiteit laten zien. Wat wij gewoon vinden, welke vormen we aantrekkelijk vinden en wat voor soort seks we als ‘gewone’ seks beschouwen of welke verlangens we juist als beschamend ervaren, kan per periode nogal eens verschillen. Wat als ‘normaal’ en ‘mooi’ gezien wordt, heeft te maken met veranderende disciplinering en conditionering die we ons eigen maken. Hoewel het harsen van schaamhaar nu gewoon is, werd dat toen ik twintig was nog merkwaardig gevonden. Vaak wordt er beschuldigend naar de porno- of mode-industrie gewezen, die te hoge eisen stelt aan het uiterlijk van vrouwen. Maar tegelijkertijd bevestigen we deze idealen zelf; we maken de idealen van de mode-industrie tot de onze en schamen ons voor de afwijkingen.

Sletterig

In haar documentaire Sletvrees? laat Sunny Bergman treffend zien hoe ongelijk de normen nog altijd zijn als het gaat om het beoordelen van vrouwen en mannen. Mannen pochen over de hoeveelheid vrouwen met wie ze naar bed zijn geweest, terwijl vrouwen erop worden afrekenend als ze met verschillende mannen het bed delen of er te sexy uitzien. Dan is een vrouw algauw een slet. Ook ik was bang om sletterig of exhibitionistisch gevonden te worden als ik op Schuurmans oproep was ingegaan om een selfie van mijn billen te delen.

Misschien zouden we moeten leren om schaamte te zien als een aanwijzing dat er sprake is van betwijfelbare normen, in plaats van meteen te denken dat er iets mis is met onszelf. Het is vaak de norm die niet klopt, niet het lichaam dat er niet aan voldoet.
Ik ben het met Rozenbroek eens dat we ons niet voor ons verouderende lijf zouden moeten schamen. Maar dan moet wat we gewoon vinden ook veranderen. Graag meer krachtige vrouwen met rimpels in beeld. En wat mij betreft ook meer beharing. Meer oksel-, schaam- en beenhaar. Meer gewoon naakt. Ongepolijst.

Nu heb ik spijt. Ik had me niet moeten schamen, ik had op Schuurmans oproep in moeten gaan. Maar daar is het nu te laat voor, denk ik, toch enigszins opgelucht – schaamte gaat dieper dan ik zou willen.

Boekeninformatie:
De tweede sekse
Simone de Beauvoir
Erven J. Bijleveld
€ 39,90

De handen van Cicero. Reotirsche antwoorden op de retoriek van onze tijd
Coen Simon e.a.
Historische Uitgeverij Groningen
144 blz.
€ 20,00

Geschiedenis van de seksualiteit
Michel Foucault
Boom Uitgevers
704 blz.
€ 39,90