Is Therese van Balthus een kritiek op pornografie, of is het zelf pornografisch? Kunstfilosoof Sondra Bacharach pleit de Franse schilder vrij.
Iedereen is opgewonden omdat je de onderbroek van het meisje kunt zien, schamperde de Franse schilder Balthus (1908-2001) wanneer hem gevraagd werd naar de erotische lading van Thérèse. Volgens hem was die er simpelweg niet.’
Thérèse, Balthus
Kunstfilosoof Sondra Bacharach, verbonden aan de Victoria Universiteit te Wellington, haalt de uitsrpaak van Balthus lachend aan. ‘De houding van het meisje, haar kleding, haar leeftijd, haar ogenschijnlijke onverschilligheid – het is een en al eros. En dan is er nog de kat die melk likt: katten zijn op zich al symbool voor erotiek, maar het feit dat hij de melk likt, recht onder haar kruis, kan ook nog eens gezien worden als metafoor voor cunnilingus. Dit beeld is meer libido-geladen dan Titiaans Venussen, Goya’s Maja en Ingres’ bordeelscenes bij elkaar.’
Zou u het bestempelen als pornografie?
‘Wanneer is het pornografie? Filosoof Jerrold Levinson zegt dat als het doel van een beeld is om een orgasme op te roepen, en als het dat vervolgens ook bij het publiek doet, het pornografie is. Als je er mee omgaat als porno, aldus Levinson, dan is het moeilijk om er tegelijk ook als kunst mee om te gaan: om te kijken wat voor idee er in wordt uitgedrukt, en om te reflecteren op de relatie tussen vorm en inhoud.’
‘Ik zou echter zeggen dat het allebei kan: je kunt met een werk op een bepaald moment als pornografie omgaan en op een ander moment als kunst. Daarom is Thérèse niet simpelweg porno: je kunt er ook op een artistieke manier naar kijken en dan is het niet tegelijk mogelijk het ook als porno te zien.’
Filosoof Derek Matravers zegt dat dit werk grenst aan pedofilie. Overdreven?
‘Matravers wil zich verdedigen tegen mensen die zeggen dat wat er in films of schilderijen wordt getoond slechts fictie is. Die mensen vinden dat kunst niet te veroordelen valt als die geweld verheerlijkt of omstreden naakt bevat. Het is immers niet de werkelijkheid. Matravers sluit zich daar deels bij aan: niemand vindt het goed om een kat aan een plank te spijkeren, maar als dit bij Tom & Jerry gebeurt is het geaccepteerd omdat het maar een verhaal is.
Maar hij stelt ook dat die Tom & Jerry-cartoons niet de intentie hebben om serieus genomen te worden. In dit werk daarentegen worden we uitgenodigd om de wereld te zien door de ogen van Balthus. Er is niets in het werk dat ons vertelt dat we ons oncomfortabel moeten voelen als we naar het kruis van het meisje kijken, aldus Matravers. En daarom noemt hij het pedofiel.’
‘Ik zou zeggen dat dit werk juist beoogt om ons oncomfortabel te laten voelen over de begeerlijkheid van het meisje. Het wil juist de vraag oproepen naar onze ideeën over welke verlangens wel en niet zijn toegestaan.’
Waarom is dit meer aanstootgevend dan de klassieke naakten, waar meer bloot te zien is?
‘We zijn gewend aan die klassieke naakten. Die waren ooit ook aanstootgevend: begin twintigste eeuw werd in een mannenblad geadviseerd aan de mannen om kunstmusea te vermijden, om te voorkomen dat ze verleid werden tot masturbatie.’
‘Toch vind ik die klassieke naakten nu nog altijd aanstootgevend, om een andere reden. Op afbeeldingen van Jezus na is er een veel grotere traditie van naakte vrouwen. Dat is zo omdat vrouwen lange tijd niet in de gelegenheid waren om te werken als kunstenaar. Dit plaatste ze in een bepaalde positie, als de bekekene, niet als de maker. Voor zover de klassieke naakten een reflectie zijn van onrechtvaardige sociale verhoudingen vind ik die dus niet meer of minder moreel verwerpelijk dan dit werk.’