De mens is maar een troebele denker. De processen in zijn hersenpan worden beïnvloed door allerlei factoren die er niet toe doen. Vanachter een rommelig bureau blijken mensen bijvoorbeeld veel strenger te oordelen over de vraag of neven en nichten seks met elkaar mogen hebben, dan vanachter een nette, opgeruimde tafel.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Dit voorbeeld laat goed zien dat we helemaal niet zo rationeel zijn, zegt Kees Kraaijeveld, psycholoog en filosoof, tevens co-auteur van het boek Helder denken. Onze keuzes worden door verschillende motieven en onzin beïnvloed, zonder dat we ons daar bewust van zijn. Aan het eerste is niets te doen, denkt hij, aan het tweede wel. Daarom heeft hij een paar jaar geleden met Volkskrant-collega Frank Kalshoven De Argumentenfabriek opgericht, om structuur te brengen in de brij van informatie aangaande maatschappelijke vraagstukken – en om mensen te leren dat zelf te doen.
Waarom is dat moeilijk, helder denken?
“Onze hersenen bedotten ons continu, dat laten alle breinboeken van tegenwoordig wel zien. Ik zie ons brein als een samenleving. Allerlei conflicterende driften, gedachten en overtuigingen strijden om de aandacht, en als er eentje heeft gewonnen, verzinnen onze hersens daar vervolgens argumenten bij. Dat zie je bijvoorbeeld heel goed bij mensen die net een huis hebben gekocht. Ons denkproces is vaak een chaos.”
Bestaat er überhaupt wel een autonoom individu, apart van ons denkproces?
“Nee. Een psychoanalyticus als Jacques Lacan heeft dat bijvoorbeeld goed laten zien. Hij onderzocht hoe het onderbewuste vorm krijgt in taal. Zelf was hij met zinnen als ‘ik ben de plek waar de onreinheid van het universum fluistert’ helemaal niet helder, maar dat was zijn bedoeling ook. Hij vertrouwde helderheid niet. Volgens Lacan zijn we subject van een taalspel dat we niet zelf hebben bepaald, waaraan we ons als baby al vastklemmen om grip te krijgen op de wereld. Kortom: we denken niet zelf, we denken alleen dat we zelf denken omdat ons brein ons zo heeft bedacht.”
Wat heeft helder denken dan nog voor zin?
“Het is juist nodig! Het helpt ons grip te krijgen op de verhalen die in de loop van de geschiedenis zijn bedacht, over geld, liefde, democratie, over dat je moet stemmen en dat vrouwen hun benen moeten scheren. Je kunt daar niet los van komen, maar helder leren denken helpt je wel om die verhalen stapje voor stapje expliciet te maken. Dan pas kun je afstand creëren tussen je opvatting en jezelf en nagaan of ze strookt met de feiten.”
Helder denken als levenshouding?
“Ja. Sapere aude, zei Immanuel Kant: durf te weten. Ik vind dat filosofen de samenleving daar wel meer mee zouden mogen helpen. Ze zijn vaak meer bezig met de inhoud dan met de vorm. Denken is een ambacht, daar horen bepaalde vaardigheden bij die mensen kunnen leren. Ook mensen die niet zo intelligent zijn.”
Kunt u een vaardigheid noemen die mensen zich wel eens wat meer eigen mogen maken?
“Een denker moet bijvoorbeeld passie hebben voor waarheid. Nieuwe verhalen moet je met een zekere scepsis benaderen, leerde Bertrand Russell. Bij de Denkacademie, onze trainingentak, komen veel groepen over de vloer. Het valt me op hoe weinig mensen, ook academici, zich de vraag stellen: is het wel waar wat ik hoor? Ik vind het echt stunning wat voor onzin mensen geloven, van chakra’s tot homeopathie. Ik vind dat we kinderen daartegen moeten wapenen. Bijvoorbeeld met het befaamde scheermes van Ockham, een monnik uit de veertiende eeuw. Hij zei: de verklaring die de minste aannames nodig heeft, is de juiste. Het filtert de verzinsels uit een theorie. Ik vind dat kinderen op school niet zozeer Bildung moeten krijgen, maar brein-Bildung.”
Wilt u een Brave New World, waar kinderen van jongsaf aan worden geïndoctrineerd met rationele principes, om de maatschappij maar zo fijn mogelijk te maken?
“Nee, ik wil mensen niet vertellen welk verhaal beter is, ik wil alleen het denkgereedschap aanreiken. Ik geloof niet dat er een absolute Waarheid is, zoals bij Plato. Dat wordt totalitair. Waar is als je naar waarheid zoekt, als je je beseft dat je eigen verhaal maar een verhaal is. Een verhaal dat altijd beter, waarder kan. Daarom besteden we bij de Denkacademie veel aandacht aan deugdelijk argumenteren, en het leren herkennen van denkfouten.”
Waarom is dat zo cruciaal?
“Omdat denkfouten een overtreding zijn van de regels van de dialoog – in de omschrijving van Frans van Eemeren. De argumentatieleer van deze emeritus hoogleraar taalbeheersing vormt de basis van onze aanpak. Denkfouten worden al sinds Plato en Aristoteles in kaart gebracht, maar volgens Van Eemeren zijn ze terug te voeren op drie soorten argumentatieve relaties die spaak kunnen lopen. Een daarvan is de causale relatie. Neem de zin: ‘Sinds de invoering van de marktwerking is de kwaliteit van de thuiszorg achteruit gegaan, dus marktwerking in de zorg is slecht.’ Dit is de bekende fout ‘erna, dus erdoor’. Dat A op B volgt, betekent nog niet dat B de oorzaak is van A. Wie deze fouten leert opsporen, kan helderder denken.”
Wordt de samenleving daar ook beter en rationeler van, zoals Kant dacht?
“Ja, wat dat betreft ben ik een verlichtingsoptimist. Dat wil ik ook zijn. Optimisme is een morele plicht, zei Karl Popper. Helder denken is te institutionaliseren. In je eigen hoofd, maar ook in de beleidsvorming. De overheid kan bijvoorbeeld tegensprekers aanstellen, die advocaat van de duivel spelen. Je ziet dat mensen daardoor in één klap kritische vragen durven stellen, omdat ze niet de enige zijn. Door dit soort maatregelen, en door kinderen al vroeg te leren denken, kunnen we maatschappij creëren waarin een heel stuk helderder wordt gedacht.”
