Sommige kunstwerken laten zien hoe ieder een eigen plek op de wereld probeert in te nemen, zegt filosoof Eileen John. Zoals een schilderij van een vrouw met handen die op klauwen lijken.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Kunstenaar Alice Neel noemde zichzelf ‘a collector of souls’ en beeldde haar verzameling zielen van beroemdheden, vrienden en daklozen af op een realistische manier. Dit werk, getiteld Priscilla Johnson (1966), is een portret van een vriendin van Neels zoon.
Filosoof Eileen John, verbonden aan de University of Warwick, koos ervoor dit werk te bespreken: ‘Mijn onderzoek gaat over hoe we bij kunst worden betrokken. Ik zag dit werk in een museum omringd door allerlei grote dramatische werken van Henry Moore en Frank Stella. Dit werk wist de aandacht vast te houden ondanks die grootheden eromheen. Met mijn onderzoek in mijn achterhoofd fascineerde dat me’.
Wat heeft je onderzoek over de betrokkenheid van publiek bij een kunstwerk opgeleverd?
‘Sommige kunstwerken betrekken de kijker door een moreel appel te doen. Filosoof Noël Caroll beschrijft dit mooi in een essay over populaire fictie. Populaire fictie zorgt dat het publiek betrokken raakt doordat er karakters zijn die onze samenleving als moreel goed zou bestempelen. We herkennen de persoon als “een van ons” en zijn daarom bereid zijn of haar leven te volgen. Moraliteit benadrukt in die zin ons streven om overeenstemming te bereiken.
Er zijn ook werken die meer focussen op hoe mensen níét overeenstemmen. Ik noem dat politieke werken: ze laten zien hoe ieder op zijn manier macht zoekt, hoe we ieder een eigen plek proberen in te nemen op deze wereld. Dat politieke streven gaat meer uit van het falen in onze overeenstemming en gelijkheid.
Ik geloof dat morele ideeën ons nooit volledig verenigen en dat het ook treurig en saai zou zijn als dat zo was. Maar naar mijn idee is het wel moeilijk om je eigen plek in te nemen. Politieke werken gaan over de vraag hoe het mogelijk is voor een zwak klein dier als een mens om dat te doen. Die kunstwerken betrekken je meer vanuit een nieuwsgierigheid naar het andere en het universele project van hoe een individu te zijn.’
Ik gok dat dit werk politiek is?
‘Ja, behalve dat de kunstenaar politieke intenties had met het werk – ze was communist – is het ook politiek op de manier die ik net beschreef. Dat zit hem in de manier waarop de vrouw is afgebeeld. Er is een realistische stijl gebruikt – waarschijnlijk lijkt de afgebeelde vrouw wel op de persoon uit de titel. Maar tegelijk is ze enigszins uitgerekt, alsof het schilderij te smal voor haar was. Dat maakt dat ze grotesk lijkt. Haar handen dragen daar ook aan bij, met die enge vingers lijken het wel klauwen. Zodra je daar op let, lijken de planten ook een soort grijparmen te zijn. Op haar schoenen staat een tekening die me doet denken aan een doodshoofd. Dat alles maakt haar moeilijk benaderbaar, ik heb niet de neiging om me met haar te gaan identificeren. In plaats van in haar huid te kruipen, word ik veel meer tegenover haar geplaatst.
En dan rijst bij mij de vraag: hoe neemt zij haar plek in? Misschien wel door een beetje grotesk te zijn. Daardoor weten anderen niet zo goed wat met haar te doen: of ze haar de hand moeten schudden, of ze beschikbaar is voor een praatje. Ik vind het ook interessant dat het niet duidelijk is of zijzelf op haar gemak is. Gaat die plant haar grijpen of beschermt hij haar? Het brengt mij op de gedachte dat ik niet kan weten wat de juiste omgeving is voor een ander.’
Een schilderij van een vrouw, gemaakt door een vrouw. Speelt feminisme een rol voor Alice Neel?
‘Voor mij roept het inderdaad ook de vraag op: wat is het dat een jonge vrouw er zo krachtig uit moet zien? Probeert ze op te gaan in haar plantomgeving? Of heeft ze een goede strategie gevonden om zich niet te openen voor de mannelijke blik, en breekt ze los van de brave meisjesrol? Naar mijn idee laat het schilderij dat over aan de kijker. Ik denk dat ze het risicovolle laat zien van een vrouw zijn, maar meer nog van een persoon zijn in het algemeen.’
Ervaar jij het als risicovol om een plek in te nemen?
‘Ik ben me altijd iets te bewust van mijn kleinheid, van mijn beperkingen. Dit schilderij geeft me een soort erkenning voor de moeilijkheid om een grote plek in te nemen. Het werk is voor mij dus niet echt empowering, maar het is wel powerful. Ze laat me niet zien hoe je macht kan hebben, omdat dat voor iedereen anders is. Ze zorgt wel dat ik het project van een plek innemen opnieuw serieus neem.’
