De westerse, witte manier waarop we herdenken is aan herziening toe, betoogt Simon(e) van Saarloos in Herdenken herdacht.
Wie wil, kan elke dag wel iets herdenken. Maar zien we ook steeds meer discussie over wat we moeten en mogen herdenken. Zijn de Hollandse zeehelden echt zo heldhaftig dat ze standbeelden verdienen? Of zijn het naar onze huidige maatstaven schurken? En mogen we de term ‘Gouden Eeuw’ nog wel gebruiken? Hoog tijd om de vraag naar het herdenken zelf te stellen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In Herdenken herdacht sluit Simon(e) van Saarloos zich aan bij Friedrich Nietzsche, die de rationele aard van het westerse denken wantrouwde. Hij protesteerde tegen de neiging om te passen en te meten, alles netjes te ordenen en helder af te bakenen – een tendens die we ook zien als het gaat om herdenken. Wij zijn gewend het verleden te bezien op een manier die Van Saarloos ‘wit herinneren’ noemt. De westerse ‘witte’ manier van kijken naar het verleden is er een van precisie en afbakening: wij herdenken een specifieke verdienste van een specifieke persoon, wij herdenken dat iets precies zoveel jaar geleden is. ‘Een wit geheugen herinnert zich wat de eigen geschiedenis bestendigt en vergeet al het andere’, stelt ze. Geschiedenis begint pas op het moment dat iets ontdekt wordt. Dat betekent dat iemand ergens een naam aan geeft of ergens een vlag neerplant: nu is dit van ons.
Van Saarloos geeft treffende hedendaagse voorbeelden, zoals de aankondiging door de NOS dat het vrouwelijke geslachtsdeel een nieuwe naam had. Luisteraars van het Radio 2-programma De Wild in de Middag hadden het woord ‘poenie’ gekozen als synoniem voor ‘vagina’. De Surinaamse gemeenschap gebruikte het woord al langer, maar het werd pas ‘echt’ toen een witte meerderheid ervoor koos.
Heterotijd
Ons witte herinneren sluit aan bij een tijdsbeleving die Van Saarloos ‘heterotijd’ noemt. Het gaat daarbij niet om een seksuele voorkeur, maar om een levenspatroon van huisje-boompje-beestje. Heterotijd is een tijd van vaste patronen, routine en veiligheid. Daartegenover staat een ‘queer vergeten’. ‘Queer’ is een politieke term om personen aan te duiden die breken met sociale conventies. ‘Ze vergeten zich te gedragen zoals het moet – volgens de regels van hun geslacht, leeftijd, status.’ Deze mensen vergeten dus zelf, maar zijn zelf ook vergeten. Homoseksualiteit is iets dat altijd veel verzwegen is. De voorbeelden die Van Saarloos hiervan geeft zijn talrijk, van de vrijgezelle oom die als een rare kwast wordt neergezet tot de onbespreekbare dood aan aids van de broer van Mark Rutte. Of mensen die door hun familie worden uitgestoten om hun levensstijl. Verbloeming, onbespreekbaarheid en uitstoting zijn allemaal voorbeelden van vergeten worden.
De associatie van queer met vergeten is dus zowel positief als negatief. Negatief omdat deze groep vaak vergeten wordt, positief omdat het vermogen te vergeten de mogelijkheid van een nieuw begin schept. De spanning tussen herinneren en vergeten is de crux van het boek. Zoals Van Saarloos stelt: ‘Ik wil mijn wit herinneren niet voortzetten, maar ik geloof ook in het belang van queer vergeten.’
Activistisch en concreet
Het boek biedt zeker geen antwoord op de vraag hoe we dan wel precies zouden moeten herdenken. De nadruk ligt daarbij op ‘precies’: het is juist de heldere afbakening van wat er door wie op wat voor manier herdacht wordt waar Van Saarloos zich tegen keert. Een set regels voor herdenkingen zou haar betoog ondergraven. In plaats daarvan laat ze mogelijkheden zien die met de regeldrang breken.
De westerse manier van herdenken is er een van precisie en afbakening
Een voorbeeld is het Paper Monuments Project uit New Orleans, dat personen, groepen, plaatsen en gebeurtenissen uit de stad herdenkt. Het project begint met verhalen en ideeën van bewoners, waarover een kunstenaar posters maakt, die verweren. Bewoners geven verhalen en plannen aan een kunstenaar die er een poster over maakt. ‘De kwaliteit van de herdenking is niet bepaald door de bestaansduur (“verblijftijd”) van het monument, maar door het feit dat er geen selectie wordt gemaakt om te bepalen wie het “waard” is om te worden herdacht’, aldus Van Saarloos.
Herdenken herdacht is zowel een activistisch en concreet boek over onze maatschappij als een abstract metafysisch betoog over tijd. Toch wordt het door de heldere schrijfstijl en argumentatieve kracht nooit te abstract. De ene lezer zal de strijdbare woordkeuze meer aanspreken dan de andere. Die doet echter niets af aan de heldere behandeling van een klassiek filosofisch onderwerp: de omgang met en beleving van tijd.
