Herinneringen: ‘Waar was het ook al weer om te doen?’

Nog eens terugdenken aan het begin van een relatie, of je eerste werkdag. En de vraag stellen: ‘Waar was het ooit ook al weer om te doen?’ We hebben er vaak te weinig tijd voor. Het moderne leven bestaat toch vooral uit dagen vol verplichtingen, en zelfs in het weekend rennen we van de ene afspraak naar de andere. Dit is het volle leven, precies wat we willen, maar toch schiet er soms iets bij in. ‘Onze herinneringen raken door de alledaagse druk en sleur in een toestand van sluimeren en minimale aanwezigheid’, schrijft de Nederlandse filosoof Cornelis Verhoeven in Het geheugen herdacht. Variaties op het thema ‘herinnering’.
Herinneringen zouden een meer structurele plaats in het leven moeten krijgen – wacht niet tot een crisis, dan is het mogelijk te laat. Wie zich de vraag stelt waar het ooit om te doen was, hoopt een antwoord te vinden op de vraag hoe het nu verder moet. Herinneringen bieden volgens Verhoeven een baken – een oriëntatiepunt waarop we ons kunnen richten. Daarom herlezen veel mensen tijdens een relatiecrisis hun oude liefdesbrieven of bekijken ze foto’s. Ze willen iets van het begin opnieuw voelen – niet omdat het verleden tijd is, maar juist om opnieuw iets van die emotie te ervaren die ze in hun drukke leven zijn kwijtgeraakt. Misschien biedt dat een opening, een kans op een nieuwe start. Of juist het begin van berusting, als het echt afgelopen is.
Herinneringen laten opnieuw de waarde zien van een relatie, van werk, van een keuze die we ooit hebben gemaakt. Verhoeven: ‘Al staat het ons nooit scherp voor ogen, toch moeten wij vaak proberen ons het begin te herinneren, om te kunnen ervaren wat iets werkelijk en blijvend betekent.’ Hij doelt daarbij vooral op herinneringen aan beslissende momenten, die het begin van een periode inluiden – het begin van een liefde of vriendschap, maar ook de boeken of gedachten die vormgaven aan wensen en idealen. Die ene persoon, dat ene boek – daar gaat het in je leven om. Op zulke momenten leek het leven zich samen te ballen. Je was met je hele wezen betrokken bij dat moment. Geen wonder, dat ook veel later de herinnering aan zo’n ogenblik je weer kan doen opleven. De ‘flits’ of het ‘vuur’ van dat moment – zo zegt Verhoeven – licht als het ware weer even op.

In vervoering raken
Zelfs als die persoon of dat boek later geen enkele boodschap meer voor je heeft, roept de herinnering iets op wat nooit verdwijnt: de mogelijkheid in vervoering te raken. Wie een oude, krakende plaat opzet van de Rolling Stones, raakt misschien niet meer in vuur en vlam als hij Time is on my side hoort. Maar de muziek doet wel íets: de luisteraar ziet zichzelf voor zich, als de jongen die overdonderd werd. Hij voelt weer even hoe belangrijk vervoering is.
Over die laatste ervaring doen we vaak een beetje badinerend. Vervoering zou zweverig en quasi-religieus zijn. Maar volgens de klassieke filosoof Plato – die Verhoeven vaak aanhaalt – is het juist precies andersom. Momenten van vervoering geven aan het leven heel concreet vorm en gestalte. In de vervoering, aldus Plato, beseft de mens dat hij meer is dan een wezen dat tamelijk doelloos leeft van dag naar dag. Hij stijgt even boven de tijd uit, en aanschouwt het hele leven. Juist daarom kan hij – bijna zoals met een blok klei – vorm geven aan zijn leven, en stelt hij doelen, vormt idealen of verwachtingen: die kant moet het op, zo wil ik zijn. Overwegingen die je moeilijk kunt maken als je in de dagelijkse sleur zit. Dan kan het helpen om even buiten het leven van alledag te stappen.
Die Stones-plaat herinnert aan zo’n moment van vervoering. Misschien voel je nu niet meer de dringende behoefte om te rebelleren tegen je ouders, in plaats daarvan overzie je het leven, de idealen en verwachtingen die je koesterde, en wat daarvan terecht gekomen is – of nog zou moeten komen. Die gedachten zijn geen verleden tijd, ze roepen op tot overdenking. Hoe sta je er nu tegenover? Misschien is het toch tijd om iets van die puber terug te halen.

Selectief terugreizen
Het grote gevaar van stilstaan bij je herinneringen, is de nostalgie. In plaats van de oude ‘flits’ te gebruiken om het leven een nieuwe vorm te geven, zak je weg in weemoed. Het verleden drukt dan te zwaar op het heden. Toch zou herinneringen ophalen geen aanmoediging moeten zijn om in het verleden te blijven steken, maar vooral een praktische methode om het nu positief te beïnvloeden. In plaats van te blijven hangen in het verleden, moet herinneren een beheerst proces worden van selectief ‘terugreizen’.
Herdenken is een van de manieren om dat terugreizen niet uit de hand te laten lopen. Verhoeven heeft het over ‘de eigen herinnering als herdenking van wat het meest de moeite waard is.’ Herdenking klinkt zwaar, maar hoeft dat helemaal niet te zijn. In feite betekent deze aanduiding dat je het herinneren een begin en een einde geeft, een vorm en een plaats. Die afgebakende periode maakt het mogelijk om herinneringen goed te regisseren. Op die manier, duidelijk gescheiden van de rest van je leven, omzeil je de val van nostalgie. Bovendien dwingt die afbakening ertoe om aan herinneringen alle aandacht te geven – het moet immers binnen een bepaalde tijd. Die aandacht is goed; herinneringen mogen wel wat moeite kosten.
Een goed voorbeeld van georganiseerd herdenken is het op gezette tijden bijhouden en herlezen van een dagboek. Grote denkers als Marcus Aurelius, Augustinus, Montaigne of Rousseau onderschreven het belang van een dagboek of autobiografie, omdat het je dwingt je gedachten en leven een richting te geven. Je schrijft immers niet zo maar triviale zaken op, maar alleen datgene wat echt de moeite waard is. Dat kost inspanning, je moet er de tijd voor nemen. Tegelijkertijd mag het ook weer niet te veel tijd kosten. Veel mensen die een dagboek bijhouden, schrijven of lezen daar dikwijls ’s avonds in, als het rustiger is. Vaak doen ze dat ook op eenzelfde plek, met eenzelfde pen. Dat is niet veel anders dan herdenken in het klein.

Een wat omvattender voorbeeld zijn de Amerikaanse vow renewals. Tijdens de vow renewal staan getrouwde stellen stil bij de bijzonderheid van hun huwelijk, en leggen opnieuw hun huwelijksbeloften af. Een duidelijk afgebakende ceremonie, met een reden: vaak ging er een crisis of een ingrijpende gebeurtenis aan vooraf. Zo’n ritueel kun je niet te vaak herhalen. Het is vermoeiend en op den duur ook onoprecht als je voortdurend wilt bewijzen hoeveel je van de ander houdt. Of als je – op zoek naar bevestiging – de hele tijd het mooie begin erbij haalt om het bijzondere van de relatie te benadrukken. ‘Weet je nog, toen…’ zijn wat dat betreft kwetsbare woorden: wie ze te vaak uitspreekt verliest zijn geloofwaardigheid. Alles op zijn tijd en op de juiste plaats.
Al laat niet alles zich plannen. Soms dienen herinneringen zich eenvoudigweg aan, en vind je jezelf terug met oude foto’s of een versleten lp. Dat zijn vaak de meest intense ervaringen, zoals Marcel Proust laat zien in zijn Op zoek naar de verloren tijd. Maar ze komen onverwacht, en de vraag is of we – in het volle leven dat we leiden – er nog wel aandacht aan willen of kunnen schenken. Misschien is het daarom in ieder geval geen slecht idee om soms gewoon de tijd naar de eigen hand te zetten, om een oude herinnering op te halen. Door een ritueel als het bijhouden van een dagboek, of door met een geliefde opnieuw af te reizen naar een bestemming waar de relatie ooit opbloeide.

Het geheugen herdacht. Variaties op het thema ‘herinnering’, door Cornelis Verhoeven, is alleen nog antiquarisch verkrijgbaar (zie www.antiqbook.nl)