Even klaar met het thuisonderwijs? Schuif dan de sommen en de spelling aan de kant en ga met je kind filosoferen! De nieuwste editie van Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek is uit. Het is gemaakt door Filosofie Magazine in samenwerking met schrijver en filosoof Sabine Wassenberg. Ze geeft onder andere filosofietrainingen en maakt lesprogramma’s voor kinderen. Filosofie hoeft niet altijd serieus en ingewikkeld te zijn, stelt Wassenberg. ‘Juist door te filosoferen met kinderen kom je tot de kern.’
Is filosofie wel geschikt voor kinderen?
‘Ontzettend. Wie filosofie op academische wijze aanpakt, krijgt te maken met moeilijke woorden, dikke boeken en serieuze regels. Maar uiteindelijk moet je zelfs de moeilijkste ideeën in je eigen woorden vertalen. Je ontdoet de filosofie van haar academisch jasje tijdens je eigen zoektocht naar antwoorden op alledaagse vragen: kunnen dieren denken? Hebben mensen een vrije wil? En wat gebeurt er na de dood? Zo kom je uit bij de simpelste vragen die de essentie van alle filosofie vormen. Door te filosoferen met kinderen kom je tot de kern. Het is goed als ze leren nadenken – want dat is filosoferen: zelf je eigen antwoorden onderzoeken, afwegen, kritisch bekijken en uiteindelijk vinden.’
Dus is filosofie essentieel voor de ontwikkeling van een kind.
‘Ja. Ze leren vooral goed naar elkaar luisteren en zorgvuldig denken. Ze worden kritisch op hun eigen taalgebruik. Ook zullen ze hun sociale vaardigheden verbeteren. Zo krijgen ze meer respect voor anderen, omdat ze doorhebben dat die ook een mening hebben vanuit een bepaalde achtergrond. Ze ontdekken dat zomaar iets roepen niet betekent dat het klopt. Die stap is essentieel. Als kinderen jong zijn, ligt bij het filosoferen de nadruk niet heel erg op het kritische nadenken. Wel is het van belang dat ze vooral in vragen blijven denken en zich blijven verwonderen over alles om hen heen. Dat is iets wat ze misschien van nature doen, maar ook iets dat ze loslaten als er geen ruimte voor is op school of als ouders die vragen niet begeleiden.’
Het thema van Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek is waarheid. Wat leert het boek ze over dit thema?
‘Uit mijn ervaring met kinderen weet ik dat ze heel snel waarheid-relativistisch worden. Dan vinden ze dat ze eigenlijk helemaal niets meer zeker kunnen weten, zelfs niet als het van wetenschappers komt. Dan is een geloof net zo goed waar als een theorie. Dat is een mooie stap. We noemen dit in trainingen ‘de Socratische houding’: weet alleen zeker dat je niets zeker weet. Maar kinderen zitten tegelijkertijd met een grote nieuwsgierigheid: wat is het antwoord dan wél? Er moet toch een antwoord zijn? Door telkens leuke vragen op te gooien en grappige voorbeelden te noemen bouwen kinderen verschillende perspectieven op. Dan kunnen ze zelf kiezen wat bij hun eigen ideeën aansluit. Het boek prikkelt ze om te willen weten.’
Hoe verpak je serieuze filosofie op een vrolijke manier?
‘Dit ligt grotendeels aan het taalgebruik, maar ook aan de vormgeving. Als je het Doeboek openslaat ziet het er gezellig en speels uit. Grote filosofen worden wel aangehaald, maar de grapjes tussendoor en de voorbeelden die worden geschetst maken ook moeilijke filosofische problemen toegankelijk. Er zitten ook veel leuke doe-opdrachten in: het doen-durf-en-de-waarheid-spel, een recept voor waarheidskoekjes en instructies voor het bouwen van je eigen leugendetector.
‘Het Doeboek prikkelt kinderen om te willen weten’
En het hoofdstuk over de vraag of we de toekomst kunnen voorspellen, laat de balans tussen serieuze vragen en een speelse vormgeving goed zien. Nostradamus, een ziener uit de zestiende eeuw, wordt genoemd. Maar ook Paul de Octopus komt erin voor, die de EK en WK voetbalwedstrijden in 2008 en 2010 voorspelde. Dit is voor kinderen een grappig gedachtenexperiment. Wanneer geloven we dat een mens of dier meer ‘weet’ dan een willekeurige andere burger?’
Hoe reageren kinderen op zulke serieuze vragen?
‘Vaak verrassend goed. Soms is een kind tijdens een discussie heel stil, maar schrijft het daarna de mooiste gedachten op. Een andere keer komt er iemand na de les aangehuppeld om te kletsen over vragen waarmee ze na afloop nog steeds zitten.
Ook kan filosofie bij kinderen soms hard binnenkomen.
Zo was een meisje uit groep zes geschrokken door het idee dat er voor de oerknal niets bestond. “Maar hoe was de wereld dan ontstaan en waar kwamen die exploderende gassen vandaan? Uit het niets?” Ze werd zelfs een beetje angstig van. “Juf, dat kán niet!,” zei ze tegen me. Toch wilde ze dit graag verder onderzoeken. Ze snapte namelijk dat hierin een belangrijk probleem lag dat haar fascineerde. Toen ze ermee bezig was zei ze na een tijd: “Nee, juf dit kán niet. Eerst was er niets en toen… iets! Dat kan helemaal niet.” Ik heb haar geprobeerd gerust te stellen dat er inderdaad in de filosofie geen antwoorden zijn en dat deze vraag wel een heel diepe was, en verteld hoe goed ze het begrepen had.’
‘De mysteries van het bestaan zitten eigenlijk overal verborgen en kinderen zijn nog als een spons, waardoor ze de bijzonderheid van dingen intenser ervaren. Ze zijn nog niet zo dichtgetimmerd als volwassenen. Grote mensen zijn bewapend met hun theorieën en ‘waarheden’. Voor kinderen kan de verwondering die een filosofische vraag oproept verwarrend zijn, maar ook leuk en spannend.’
Is het Doeboek dan ook geschikt voor volwassenen?
‘Zeker. Wel met de instructie dat ze niet moeten doen alsof ze overal al een antwoord op hebben. Wis alle kennis uit je hoofd en ga er als een spons in. Verwonder je echt over al die vragen. Net zoals kinderen dat doen.’
Over Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek
Dit vrolijke en rijk geïllustreerde doeboek heeft de redactie van Filosofie Magazine in samenwerking met kinderfilosofe Sabine Wassenberg speciaal gemaakt voor kinderen van 8-12 jaar. Het doel is om op even speelse als inhoudelijke wijze te laten zien hoe mooi, verrassend en interessant filosofie is. In tien hoofdstukken maken de lezers kennis met het thema ‘waarheid’, door middel van weetjes, opdrachten en puzzels. Door de aansprekende tekstjes en de vele doe-opdrachtjes leren kinderen verrassende vragen te stellen aan zichzelf en aan anderen. Kenmerkend voor Het Onwijs Grote Filosofie Doeboek is de fijne balans tussen hard nadenken en lol hebben.