Yvon Jaspers lijkt zo lief en onschuldig. Maar volgens filosofe Eva-Anne Le Coultre oefent haar serie een ‘normaliserende’ en ‘disciplinerende’ macht uit.
De geestdrift waarmee ze praat, verraadt dat Eva-Anne Le Coultre een toegewijde kijker van Boer zoekt vrouw is. Voor haar filosofische kijkverslag Echte boer zoekt dito vrouw keek ze talloos vaak naar de afleveringen van het afgelopen seizoen van de KRO-hit. Maar ook de tiende keer stonden haar nog de tranen in de ogen bij het zien van scènes uit deze realityserie waarin alleenstaande melkveehouders en bloementelers aan de vrouw geholpen worden. ‘Ik vind de serie heel knap gemaakt. Ik raak er serieus door ontroerd.’
Le Coultre, zelf werkzaam aan de Rijksuniversiteit van Groningen en inwoner van het landelijk gelegen dorpje Onderdendam, nam zich voor te onderzoeken wat de invloed van Boer zoekt vrouw is op Nederland. Want een tv-titel die op zijn hoogtepunt vijf miljoen kijkers noteert, moet een enorme impact hebben. In de ogen van de Groningse filosofe heeft een realityserie met dit bereik de ‘normaliserende’ en ‘disciplinerende’ macht die de Franse filosoof Michel Foucault vooral toedichtte aan de wetenschap, onderwijs en justitie.
‘Boer zoekt vrouw is ontzettend moralistisch’, betoogt Le Coultre. ‘Yvon Jaspers als presentatrice draagt de KRO-mentaliteit perfect uit: dat liefde het allerbelangrijkste is, dat het draait om het gezin en dat de rollen van mannen en vrouwen vrij traditioneel verdeeld zijn. Daar kijken vijf miljoen mensen naar, die er daarna met elkaar over gaan praten. Maar ook in de media wordt er over doorgepraat, waardoor je een effect van verdubbeling krijgt. Dan wordt bijvoorbeeld gezegd: nou, die boerin Annemarie, die is niet al te vrouwelijk. Of: die boer Marcel, die is niet al te mannelijk. Zo krijg je allerlei meningen over wat vrouwelijk is, wat mannelijk is, hoe je eruit zou moeten zien en hoe je je zou moeten gedragen.’
Geniepig
De vraag is of Le Coultre niet te veel betekenis hecht aan een tv-programma dat weliswaar ongekend succesvol is, maar inhoudelijk weinig scherpe kantjes heeft. Hebben niet vooral grensverleggende tv-programma’s veel invloed? ‘Ik denk dat iemand als Paul de Leeuw, omdat hij homo is en daar veel aandacht aan besteed heeft, inderdaad veel invloed gehad heeft. Ik noem in mijn boek het moment dat René Klein, die aids had, bij hem te gast was. Dat was belangrijk voor de emancipatie van homo’s en het uit de taboesfeer halen van aids. Maar bij Boer zoekt vrouw is het geniepiger. Zo heeft dit soort televisie er de afgelopen twintig jaar enorm aan bijgedragen dat mensen over hun gevoelens zijn gaan praten, en vooral mannen dat zijn gaan doen. Dat is nu normaal.’
Le Coultre gaat nog verder. Volgens haar hebben we Boer zoekt vrouw zelfs nodig. ‘Voor mensen zijn verhalen onmisbaar’, herhaalt ze een idee van de Franse denker Paul Ricoeur. ‘Dat merk je als je kinderen krijgt, want dan kom je erachter dat je veel uitlegt aan de hand van verhalen en dat ze daarvan ontzettend veel leren. De wereld krijgt betekenis door verhalen. Vroeger waren dat mythische verhalen, om te verklaren waarom het onweert. Nu zijn dat romans of televisiesoaps. Het gaat allemaal om antwoorden op de vragen: waarom zijn de dingen zoals ze zijn, wat kunnen we verwachten, hoe zitten mensen in elkaar, wat kunnen we hopen?’
De juiste rol
Le Coultre studeerde af op de ideeën van Helmuth Plessner. Deze Duitser bestreed de welbekende gedachte van Jean-Jacques Rousseau dat in ieder mens een authentieke, pure bron verborgen zit – een bron die je moet opzoeken. Het KRO-programma gaat met die romantische notie aan de haal door te hameren op het belang van ‘jezelf zijn’ en luisteren naar je gevoel. Maar Plessner beweert dat de mens die authentieke kern mist en pas werkelijk iets van zichzelf kan tonen in de rollen die hij in zijn leven speelt.
Om als deelnemer in Boer zoekt vrouw overeind te blijven, moet je volgens Le Coultre daarom niet zozeer authentiek zijn, maar vooral de juiste rol weten te vinden. ‘Als voorbeeld uit het vorige seizoen geef ik Femke [van boer Gijsbert, red]. Als zij op de boerderij aankomt, gaat ze meteen met een vinger door het stof op een kozijn, en dan zegt ze: ik ga hier eens de boel op orde maken. Dat werkt. Zij vindt meteen de perfecte rol, ze weet meteen wat ze moet doen, terwijl Yvonne zich op dezelfde boerderij geen houding weet te geven en vervolgens niks van zichzelf kan laten zien. Als je niet in de rol zit van poetstante of van huisvrouw, dan is het een stuk ingewikkelder. Dan ben je alleen maar Yvonne.’
Immoreel aspect
Voor het komende seizoen, dat in september begint, raadt Le Coultre aan te letten op de kunstmatige kant van Boer zoekt vrouw. Het mag dan een realityserie zijn, maar in de montage zijn nadrukkelijk verhaallijnen geschreven die weleens minder met de werkelijkheid te maken kunnen hebben dan op het eerste gezicht lijkt. Daar zit een immoreel aspect aan, zegt de filosofe. Zo werd kaasboerin Annemarie, uit het vorig seizoen, geportretteerd als een gestreste persoonlijkheid. Volgens Annemarie en haar vader strookt dat niet met het echte leven. Le Coultre: ‘In Nederland heeft iedereen nu een niet heel positief beeld van haar. Dat is nogal wat: als menslievend programma gebruik je iemand dus.’
Meer deelnemers worden zo op een uiteindelijk gênante manier in beeld gebracht. Dus dat zou de filosofe nog weleens willen vragen aan presentatrice Yvon Jaspers, die de mond vol heeft van liefde: ‘Kan zij ook de nare kantjes van het tv-programma voor zichzelf verantwoorden? Hoe rijmt zij dat?’
