Leven zonder oordelen
Hoe ga je om met de onverwachte tegenslag van een pandemie? Het stoïcisme van Epictetus heeft het antwoord. ‘Bedenk dat je een acteur bent in een toneelstuk dat door een ander is geschreven.’
De afgelopen jaren mocht het stoïcisme zich verheugen in een groeiende belangstelling: er verschenen vertalingen van klassieke Griekse en Latijnse teksten en handig in elkaar gedraaide zelfhulp- en managementboekjes. Met de huidige crisis zal die interesse vermoedelijk nog groter worden. Hoe ga je om met tegenslagen, met dingen waarop je geen enkele invloed hebt? Hoe bewaar je ook in tijden van rampspoed en crises je geestelijk evenwicht?
Epictetus biedt tegenwicht tegen de ‘succes-is-een-keuze’-houding
Het stoïcisme wordt weleens weggezet als een filosofie voor overwinnaars, voor hen die zo succesvol zijn dat een onthechte levenshouding eenvoudig wordt – zie de Meditaties van keizer Marcus Aurelius. Maar het werk van Epictetus (ca. 50-135 n.Chr.) laat zien dat dit niet terecht is. Hij werd als slaaf geboren en was eigendom van de secretaris van de keizers Nero en Domitianus.
Voor hem was het stoïcijnse fatalisme een manier om te dealen met het feit dat hij onvrij was. In zijn beroemde Handboekje schrijft hij: ‘Bedenk dat je een acteur bent in een toneelstuk dat door een ander geschreven is. Wil hij een kort stuk, dan is het een kort stuk; wil hij een lang stuk, dan is het een lang stuk; wil hij dat je een bedelaar speelt, dan moet je ook die rol goed spelen; wil hij dat je een invalide speelt, of een heerser, of een gewone man, dan is dat jouw rol.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Voor de moderne, zich volstrekt autonoom wanende mens is dit een merkwaardige gedachte, maar in feite biedt het stoïcisme van Epictetus een heilzaam tegenwicht tegen de ‘succes-is-een-keuze’-houding van het neoliberalisme en het dolgedraaide consumentisme. Te midden van de pandemie en economische crisis leert het ons te berusten. En bovendien ook wat milder over onszelf te oordelen: ‘Wie helemaal geen filosofische scholing heeft gehad, geeft anderen de schuld van de fouten die hij zelf maakt. Wie al enige scholing heeft gehad, geeft zichzelf de schuld. Wie volledig geschoold is, geeft noch een ander, noch zichzelf de schuld.’ (Rob Hartmans)
Vrij en onkwetsbaar. Verzameld werk
Epictetus | vert. Gerard Boter en Rob Brouwer | Athenaeum-Polak & Van Gennep | 461 blz. | € 24,99
Filosofietsen in het peloton
Guillaume Martin geldt als een groot talent in het internationale wielerpeloton. Bij de Beloften won hij Luik-Bastenaken-Luik en vorig jaar werd hij twaalfde in de Tour de France. Naast het fietsen studeerde Martin filosofie en schrijft hij toneelstukken. In Socrates op de fiets probeert hij wielrennen (lichaam) en filosofie (geest) met elkaar te verbinden. In het eerste deel maakt Martin ons deelgenoot van zijn ervaringen als ‘velosoof’. In een mooie passage over een intensieve training – terwijl hij luistert naar een radioprogramma over Descartes’ Meditaties – maakt hij duidelijk welke afstand er bestaat tussen de ervaring van pijn en een filosofische tekst daarover.
De rest van het boek behelst een gedachte-experiment over een Tour de France met filosofen als Plato, Marx en Spinoza. Belangrijke ingrediënten van het wielrennen zoals lijden, tijd, sluwheid, moed en de wil tot macht worden gekoppeld aan een filosoof. Dit toneelstuk mist de spanningsboog van een echte etappekoers en de diepgang van een filosofieboek. Helaas komt Martin na de prijsuitreiking niet terug op de inzichten die hij opdeed in het peloton. (Aldo Houterman)
Socrates op de fiets: een filosofische Tour de France
Guillaume Martin | vert. Henriëtte Gorthuis | Balans | 208 blz. | € 19,99
Zinloze natuurvergelijkingen
Terwijl mensen vaak maar wat aanklooien, lijken dieren en planten altijd precies te doen wat ze horen te doen. Deze opvatting verleidt ons ertoe om natuurlijke processen morele waarde toe te kennen: zolang wij de natuur volgen doen wij het goed. In het boek Tegen de natuur in ontwart de Amerikaanse wetenschapshistorica Lorraine Daston deze misvatting op overtuigende wijze.
Ze vangt aan met een analyse van wat we eigenlijk onder ‘natuur’ verstaan, bijvoorbeeld het onbewerkte, niet door mensenhand aangetaste, maar ook seizoenen, ecosystemen en de natuur der dingen, waarmee de ‘essenties’ der dingen en mensen bedoeld worden. Het is deze laatste betekenis die vaak misbruikt is bij het goedpraten van praktijken als slavernij, onderdrukking van vrouwen en homoseksuelen: mensen die van nature niet gelijk zijn, zouden ook niet gelijk behandeld hoeven worden. Dit voorbeeld toont meteen aan hoe snel het fout gaat met morele oordelen die hun zogenaamde gelijk baseren op een natuurargument.
Moraal verandert voortdurend en is een puur menselijke aangelegenheid, benadrukt Daston. Haar ergernis galmt door als ze retorische vraagt: ‘Waarom zou de natuur moeten dienen als een gigantische echokamer die door mensen bedachte morele ordes weerkaatst?’ Natuurvergelijkingen leiden niet tot rechtvaardigheid, maar tot willekeur. Er bestaan zoveel uiteenlopende natuurlijke ordes dat elk argument wel een metafoor uit de natuur zou kunnen vissen. Zo kun je het matriarchaat bepleiten door bijen tot voorbeeld te nemen en het patriarchaat door naar de bavianen te verwijzen. (Jannah Loontjens)
Tegen de natuur in
Lorraine Daston | vert. Willem Visser | Octavo | 96 blz. | € 17,50
