‘Dit is de man, de persoon, het leven, het lijden’

‘Er was zelden een expressievere, treffender boektitel dan die van Schopenhauers hoofdwerk – in principe zijn enige werk, waarin zijn enige gedachte wordt uitgewerkt. [..] Die Welt als Wille und Vorstellung – dat is niet alleen deze gedachte, zo beknopt mogelijke geformuleerd, maar het is ook de man, de mens, de persoon, het leven, het lijden.’ In opdracht van een New Yorkse uitgever schreef Thomas Mann, een van de belangrijkste schrijvers van het twintigste-eeuwse Duitsland, een essay over het werk van Arthur Schopenhauer. Een kleine tien jaar later, vlak na de Tweede Wereldoorlog, schrijft Mann op verzoek van een andere uitgever zijn essay over Nietzsche – die hem zal inspireren bij zijn latere romanpersonage Adrian Leverkühn, de hoofdpersoon uit Doktor Faustus.
 
Met het werk van Schopenhauer – ‘echt iets voor jongelui, omdat zijn filosofie de gedachtewereld van een jongeman is’-  maakt Mann al op jonge leeftijd kennis en dit zal zijn leven een beslissende wending geven. Schopenhauers werk is doordrenkt van wil, van energie, hartstocht en vileine levensverachting. En de jonge Thomas is ook niet zo’n opgewekt type. Hij loopt naar eigen zeggen rond met ‘volkomen serieuze zelfmoordplannen’. Maar in het pessimisme van Schopenhauer ziet hij, opmerkelijk genoeg, de mogelijkheid om weer zijn weg terug naar het leven te worstelen. Opmerkelijk, want Schopenhauer wijst voortdurend op het oneindige lijden dat deze wereld kenmerkt en op de blinde, nietsontziende wil die de drijvende kracht achter deze ellende is.
 
Deze ‘kruis, dood en graf’stemming in het werk van Schopenhauer is echter niets om somber van te worden, maar werkt juist als een levenselixer, dat had Nietzsche al ervaren. Deel drie van zijn Oneigentijdse beschouwingen draagt hij onder de titel ‘Schopenhauer als opvoeder’ op aan zijn leermeester. Ook Thomas Mann herkent direct Schopenhauers verlangen om boven de redeloze instincten uit te stijgen. Schopenhauer spant zich tot het uiterste in om een filosofisch systeem van de grond te trekken dat vertrekt vanuit de modderige praktijk van het dagelijks leven – de wil, de geslachtsdrift – en uitmondt in een leer van mededogen. Deze niet-religieuze moraal (Schopenhauer was atheïst en al halverwege de negentiende eeuw in de veronderstelling dat steeds meer mensen dat zouden worden) is kort gezegd gebaseerd op het inzicht dat het verschil tussen mij en de anderen op een illusie berust; dat wij allemaal deel uitmaken van eenzelfde, omvattend systeem. Een goed mens zal in andere levende wezens (en dus ook dieren) het vermogen tot lijden herkennen zoals hij dat in zichzelf aantreft. Het ‘mede-lijden’ is dan ook een belangrijke deugd in Schopenhauers ethiek.