Filosoof Henk Manschot trok in navolging van Nietzsche de Alpen in, op zoek naar antwoorden op hét vraagstuk van onze tijd: de klimaatproblematiek.
Als hij in 2004 het verzoek krijgt om tijdens een conferentie in China te spreken over leiderschap en duurzaamheid, staat Henk Manschot als aan de grond genageld. ‘Ze dachten dat een humanist daar als vanzelfsprekend wat van weet, maar ik wist niks’, vertelt hij openhartig. ‘Het was een confrontatie met mezelf. Hoewel je in de filosofie met fundamentele vragen bezig bent, ontdek je opeens dat dat de verkeerde vragen zijn. Ik ontdekte hoe gigantisch en veelomvattend het vraagstuk van de klimaatproblematiek is.’ Manschot had, zo zegt hij, een contrastervaring: een ervaring die je zo diep raakt in je bestaan dat je het leven niet langer zoals voorheen kunt voortzetten, zonder precies te weten hoe je dan wél verder moet.
Fotografie: BMFotografie
Eenmaal terug in Nederland besluit Manschot om zich op slag te scholen en zich te omringen met mensen die hem verder kunnen helpen. ‘Wat ik zocht was een cultuurkritiek op de moderne tijd. Heel geleidelijk kwam er toen een lijn naar voren bij de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche. Net als hij ben ik toen de Alpen ingetrokken om te wandelen in de bergen. Dat was niet alleen een denkervaring, maar ook een leefervaring. Wandelend in de bergen wordt je hoofd langzamerhand leeg. Je verliest je eigen gesystematiseerde gedachtegang en je komt dichter bij wat je voelt en ziet. Ik maakte associaties die je achter de tafel niet maakt.’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Bijzonder aan de filosofie die Manschot uitwerkt, is dat die ons een nieuwe, positieve manier van leven aanreikt. Nu denken we vooral in negatieve zin over oplossingen voor de klimaatproblematiek: we moeten minder gebruikmaken van milieuvervuilend vervoer, ontbossing terugdringen, minder vlees eten – noem maar op. Met Nietzsche focust Manschot zich juist op ‘de grote gezondheid’: een streven waarin mensen en natuur elkaar versterken in hun vitaliteit en weerbaarheid.
Profeet
Manschot ontdekt dat Nietzsche een filosoof bij uitstek is voor wie contact met en behoud van de aarde van wezenlijk belang zijn. Zijn visie op de aarde en de manier van leven die daarbij past, tekent Nietzsche op in Aldus sprak Zarathoestra, een boek vol hymnen, gedichten en oproepen. Zarathoestra – een alter ego van Nietzsche – is een profeet wiens boodschap Manschot in één zin uitgesproken ziet: blijf de aarde trouw. Nietzsche uit kritiek op de moderne mens, die met de aarde nauwelijks meer een band heeft. Als wij onze gemoderniseerde levenswijze voortzetten, wordt het klimatologische evenwicht op aarde, de voorwaarde voor alle organische leven, ernstig verstoord.
Ont-aard
Manschot noemt zijn nieuwe filosofie terrasofie. De relatie van de mens tot de aarde moet centraal staan in de eenentwintigste eeuw. Hij schreef er een boek over: Blijf de aarde trouw. Pleidooi voor een nietzscheaanse terrasofie. ‘Twee elementen van de terrasofie komen voortdurend terug. Enerzijds zitten wij gevangen in het moderne paradigma van de mens. In de moderniteit is de mens tot een abstracte notie gemaakt, een figuur-zonder-lijf, en gedefinieerd met behulp van algemene begrippen als vrijheid en rede, vrije wil en autonomie. De moderne mens is ont-aard, ziet Nietzsche. Terrasofie behelst anderzijds de zoektocht naar een andere beleving van onszelf, ten opzichte van de natuur en de andere levende wezens op aarde. Zijn wij ertoe in staat om onszelf op een heel andere manier te begrijpen?’
Manschot vindt inspiratie bij indigenous cultures, waarvan de kennis en levenswijze niet los kunnen worden gezien van hun natuurlijke omgeving. Zij zien dieren en planten, bossen en meren als partners met wie ze allerlei betrekkingen onderhouden. ‘Indigenous cultures hebben zichzelf als vanzelfsprekend zo gesitueerd. Wij zijn dat kwijt. En het is helemaal niet de bedoeling dat wij naar hun idee terugkeren, maar zij kunnen ons inspireren om zelf een cultuur uit te vinden waarin we dichter bij de natuur staan.’
Manschot wijst op het belang van de relatie van een lokale gemeenschap tot haar ‘plek op de aarde’. Zijn uitgangspunt is dat elke gemeenschap haar eigen cultuur schept. Bijzonder is dat Manschot het cultiveren van een plek op aarde niet voorbehoudt aan diegenen die er al wonen. Cultiveren is toekomstgericht, en daarom kan iedereen eraan bijdragen. ‘Nietzsche bespreekt met een “blik van boven” hoe je kunt verhinderen dat het cultiveren nationalistisch wordt. De plek die jij op aarde inneemt is een plek op aarde die je met een blik vanuit de hoogte ziet als een plek te midden van andere plekken waar allerlei andere mensen zitten. Regionalisering is Nietzsches basisidee. Nationalisme ontstaat als je die bovenblik eraf knipt en zegt: “Dit is mijn plek, dit is ons eigendom, en niemand mag hier komen.” In het verlengde van de Europese cultuur kunnen we een lokale filosofie uitvinden die niet nationalistisch en xenofoob is, maar wél de mensen aanspreekt op de plek waar ze zijn.’
