Wat is een filosofisch idee precies? En waarom beweerde Socrates dat er geen einde zal komen aan de ellende in een samenleving totdat de leiders met filosofische ideeën kunnen omgaan?
Neem een simpel voorbeeld. Ik voerde socratische gesprekken met bankiers van de Rabobank. Het doel was een gezamenlijke visie te ontwikkelen en de daarvoor leidende ideeën te onderzoeken. Een keer bogen we ons over de vraag of een lokale bank een noodlijdende groenteboer moest blijven financieren. Hij was al jarenlang klant van de Rabobank, en was nu samen met een slager, een bakker en een kaasboer een verscentrum begonnen.
Maar dat liep niet goed – de locatie was slecht en de omzet viel tegen. Inmiddels kon hij zijn crediteuren niet meer betalen en waren er spanningen tussen de vier ondernemers. Enkele schuldeisers overwogen stappen te ondernemen. Faillissement dreigde. De bankier stond voor de keuze de financiering van de groenteboer te beëindigen, of hem bij te staan in een doorstart van zijn oorspronkelijke groentewinkel. Wat te doen?
‘Socrates vergeleek leidinggeven met de kunst van het weven’
We zetten de argumenten op een rij. De groenteboer had een negatieve vermogenspositie en bood onvoldoende zekerheid. Doorgaan met financieren was in feite onverantwoord. Daar stond tegenover dat de bankier al jarenlang goed contact met hem had, en vertrouwde op zijn capaciteiten. Bovendien zou de waarde van het onroerend goed van zijn groentewinkel binnenkort stijgen omdat het plein waar het aan lag grondig werd gemoderniseerd. Hoe weeg je zulke onvergelijkbare grootheden tegen elkaar af?
Daar komt de filosofie om de hoek kijken. Een beslissing is pas filosofisch gerechtvaardigd als zij voldoet aan maatstaven van utilitas en honestas. In de woorden van Cicero betekenen die begrippen ‘nut’, oftewel resultaat of rendement, en ‘eerbaarheid’, dat wil zeggen rechtvaardigheid, wijsheid, of grootmoedigheid. Socrates noemde het harde en zachte waarden. Hij vergeleek de kunst van het leidinggeven, in politiek of elders, met de kunst van het weven. De wever brengt een mooi, sterk weefsel tot stand door harde kettingdraden ineen te vlechten met zachte inslagdraden. Pas door de verbinding van hard en zacht ontstaat een harmonisch geheel.
Laat dat nu precies de officiële ambitie van de Rabobank zijn: ‘Wij geloven in de kracht van samenwerking om gemeenschappen te versterken en een duurzame economie en samenleving te stimuleren.’ Cooperatie is het sleutelwoord. Maar wat houdt dat in, in een concreet geval als dat van de groenteboer? Wat is daar het harmonische geheel? Daarover ging het gesprek. Leiders moeten in staat zijn dat gesprek te voeren.
Het is een combinatie van beeldend en analytisch denken, het herinneren van principes en de formulering van argumenten. Het is een afstemming van de juiste maat van nut en eer. En bovenal is het een open dialoog over de principes waarnaar je handelt. Wie kan die voeren?
Veel mensen willen het niet – ze hebben er geen geduld voor. Ze kunnen het ook niet, het is te hoog gegrepen. En toch is het de enige manier.
