In de ochtend bij het ontbijt of na het werk in de trein – de krant lezen is voor veel mensen een dagelijks ritueel. Daarmee schept de krant niet alleen routine, maar is ze ook medeverantwoordelijk voor onze democratie, vertelt Jan Rock, docent Nederlandse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Volgens de Ierse politicoloog Benedict Anderson zorgden kranten voor het ontstaan van een “verbeelde gemeenschap”. Dat is een gemeenschap van mensen die elkaar niet kennen, maar zich toch met elkaar verbonden voelen. Je leest de krant alleen, maar in de wetenschap dat andere mensen op hetzelfde moment ook die krant lezen. Zo ontstaat er een gedeelde nationale identiteit en een onderlinge betrokkenheid die de burgerdemocratie mogelijk maakt.’
Tegenwoordig lezen de meeste mensen het nieuws echter niet meer op gezette tijden in de krant, maar nemen ze via online kanalen een constante stroom aan nieuwsfeiten tot zich. ‘In de jaren zestig was de mediatheoreticus Marshall McLuhan erg optimistisch over het internet,’ vertelt Rock. ‘De snelheid en verbondenheid van elektronische media zouden nationale grenzen doen vervagen, waardoor er een mondiale verbeelde gemeenschap zou ontstaan, een “global village”. Maar in de afgelopen jaren is eigenlijk het tegenovergestelde gebeurd: dankzij de elektronische verbondenheid is de verdeeldheid in de wereld groter geworden. In plaats van dat de wereld een dorp is geworden, zijn er nieuwe manieren ontstaan om beperkte gemeenschappen te vormen. Sommige daarvan hebben juist een sterk nationalistisch karakter, zoals radicaal-rechtse online gemeenschappen. Doordat we minder vaak de fysieke krant lezen, zijn nationale verbeelde gemeenschappen misschien veranderd, maar niet verdwenen.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Buitengesloten
‘De krant draagt bij aan de vorming van de natie, maar heeft daarbij onmiskenbaar imperialistische effecten. Wanneer de verhalen en taal van bepaalde gemeenschappen niet in de krant worden opgenomen, worden ze daarmee buitengesloten van de nationale identiteit.’
Verhaal
‘Naast kranten waren ook romans van belang voor het ontstaan van een gedeelde burgerlijke identiteit. Volgens Anderson lijken kranten ook op romans: je volgt van dag tot dag verschillende, door elkaar lopende verhaallijnen. Alleen bestaan de personages in de krant echt.’
Identiteit
‘Bijna alle Nederlandse en Vlaamse kranten zijn inmiddels overgenomen door een paar grote mediahuizen, maar toch blijft elke titel een eigen publiek aanspreken. Zo houden ze nationale scheidslijnen en verschillende sociale-economische profielen in stand. Welke krant je leest is nog steeds verbonden met je identiteit: je leest niet De Telegraaf én NRC.’
Taal
‘Kranten waren van groot belang voor het verspreiden en bevestigen van standaardtaal. Tot eind vorige eeuw hadden kranten de ambitie feilloos taalgebruik te produceren, wat zelfs tot spellingsoorlogen leidde. Tegenwoordig is dit doel naar de achtergrond verdwenen.’
