Nietzsche schrijft ergens dat het vergeten een voorwaarde is om in het heden te kunnen leven. Het lijkt of de hoofdrolspelers van de knappe film Eternal Sunshine of the Spotless Mind zich deze gedachte eerst eigen hebben gemaakt om haar later met kracht te verwerpen en uiteindelijk toch voorzichtig maar genuanceerd te omarmen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De introverte Joel (Jim Carrey) en de impulsieve Clementine (Kate Winslet) hebben elkaar tijdens een feestje op het strand ontmoet. Daar begint hun stormachtige liefde, die echter langzaam maar zeker doodbloedt. Dat laatste komt voor de kijker niet als een verrassing want, zo vraagt hij zich af, passen Joel – een naïeve dertiger die een niet al te opwindend leven leidt – en Clementine – een bruisende, extraverte persoonlijkheid die elke gelegenheid aangrijpt om het maximale uit het leven te halen, maar snel verveeld is en dan niet meer lekker in haar vel zit – eigenlijk wel bij elkaar? Om het einde van hun relatie te bezegelen neemt Clementine een radicale beslissing: ze besluit Joel door de hersenscanner van het bedrijfje ‘Lacuna’ uit haar geheugen te laten wissen. Wanneer Joel haar de volgende dag op haar werk opzoekt, herkent zij hem niet. Omdat Joel niet kan leven met de herinnering aan deze mislukte liefde, besluit hij dezelfde procedure te ondergaan. Om het heden mogelijk te maken, moet hij net als Clementine het verleden achter zich laten. Halverwege de behandeling krijgt Joel echter spijt. Dan volgt een race door het geheugen om het wissen van de herinneringen voor te blijven. Uiteindelijk zijn zij bereid om toch een deel van hun verleden achter zich te laten en proberen zij de draad van hun liefde weer op te pakken.
De wijze waarop in Eternal Sunshine het uitwissen van Joels herinneringen aan Clementine wordt verteld en verbeeld, behoort tot een van de meest indrukwekkende prestaties van regisseur Michel Gondry. Terwijl Joel onder behandeling is bij Stan en Patrick, medewerkers van Lacuna, komt Stans vriendin Mary hen gezelschap houden. Afwisselend zien we scènes waarin Joel zijn herinneringen aan Clementine als in een droom opnieuw beleeft en gewist ziet worden – zijn herinneringsbeelden worden letterlijk vernietigd en verdampen vervolgens – en scènes waarin Stan, Patrick en Mary hun eigen, studentikoze feestje vieren. Dit levert allerlei komische situaties op, bijvoorbeeld als Stan en Mary onder invloed van alcohol en slechts gekleed in hun ondergoed op het bed van de aan de hersenscanner gekoppelde Joel staan te dansen. Maar ook een aantal pijnlijke situaties, vooral wanneer geleidelijk aan duidelijk wordt dat de herinneringen van Mary aan een affaire met Howard, de baas van Lacuna, ook gewist zijn terwijl zij het wissen van haar herinneringen zelf vergeten is en zich dus niet meer bewust is van dat deel van haar verleden. En dat is vooral wrang wanneer zij ‘opnieuw’ aan Howard haar liefde bekent. Ondertussen beseft Joel dat met het verwijderen van zijn herinneringen aan Clementine ook zijn meest dierbare ervaringen verloren dreigen te gaan. Daarom probeert hij, samen met Clementine, aan het uitwissen van een deel van zijn geheugen een halt toe te roepen. Dit alles gebeurt in een haast onnavolgbaar tempo waarbij heden en verleden op een complexe manier zijn verweven.
Hedendaagse hersenwetenschappers stellen meestal dat herinneringen niet op aanwijsbare plaatsen in het brein aanwezig zijn, en dus zou het in de film weergegeven uitwisproces onder de categorie sciencefiction vallen. Dit zou kunnen verklaren dat herinneringen die in de film uitgewist zouden moeten zijn, toch nog aanwezig blijken. Zoals een geamputeerd been in de beleving van de geamputeerde nog steeds tot het lichaam behoort, zo lijken de ‘fantoomherinneringen’ van Joel en Clementine nog steeds deel uit te maken van hun identiteit. Waar Merleau-Ponty de ervaring van fantoomleden als geamputeerde lichaamsdelen in verband brengt met het koesteren van verloren gegane mogelijkheden van een verminkt lichaam, zo verbeeldt Eternal Sunshine de ervaring dat fantoomherinneringen een blijvende betekenis kunnen hebben. En dat geldt zeker in het geval van Joel en Clementine, want de (bijna?) gewiste herinneringen zijn wezenlijk voor wie zij zijn.
Het lijkt er dus op dat Nietzsche iets over het hoofd ziet. Zeker, ‘gezegend zijn de vergeetachtigen want zij herinneren zich hun blunders niet’, zoals een in de film aangehaald citaat van deze filosoof luidt. Of met de woorden van het gedicht ‘Eloise aan Abelardus’ van Alexander Pope waaraan de titel van de film is ontleend: ‘Hoe gelukkig is het lot van de onschuldige! De wereld vergetend, vergeten door de wereld. Eeuwige zonneschijn van de onbezoedelde geest! Ieder gebed verhoord en iedere wens vervuld.’ Om verder te kunnen in het leven kan het inderdaad soms cruciaal zijn om te vergeten. Maar, zoals Hegel beweert, is dit niet het hele verhaal. Volgens hem (en ik volg hier Ankersmits prachtige weergave van Hegels positie in De sublieme historische ervaring) kunnen we alleen een nieuwe stap zetten door een goed inzicht in wat we verworven hebben en in wat we achter ons willen laten. Hegel stelt dat we een nieuwe wereld pas kunnen ingaan indien we een volledig en afdoende inzicht hebben verworven in wat we willen opgegeven. Voor de belangrijkste personages van Eternal Sunshine of the Spotless Mind betekent dit dat de nieuwe start die zij willen maken en de nieuwe identiteit die zij willen aannemen, deels gedefinieerd wordt in wat zij verwerpen.
Het deel van hun pijnlijke verleden dat zij willen vergeten, bepaalt met andere woorden juist mede de richting van hun gezamenlijke toekomst. Joel en Clementine moeten zich daarom herinneren wat zij zouden willen vergeten. Een nieuw begin lijkt voor hen slechts mogelijk dankzij een licht bezoedelde geest en dus niet dankzij een spotless mind. Dat deze conclusie niet slechts opgaat voor Joel en Clementine, maar een algemenere strekking heeft, wordt passend verwoord door de tekst van het lied dat tijdens de aftiteling te horen is:Everybody’s Gotta Learn Sometimes (Beck).
