Een boek over discretie, vriendschap of de zee? Of over kunstkritiek? Of over depressie? Op 21 juni wordt duidelijk welk thema de jury van de Socrates Wisselbeker voor het beste filosofieboek van 2019 het meest heeft aangesproken. Filosofie Magazine sprak met de vijf genomineerde auteurs.
‘Hou af en toe je mond’
Wie een goede relatie met anderen wil, moet leren op het juiste moment te zwijgen, betoogt filosoof en hispanist Peter Venmans.
‘Onze samenleving lijdt aan transparantiedwang. Daarom gaat mijn essay over de vergeten deugd van de discretie, van terughoudendheid bij het delen van informatie. Door terughoudend te zijn kun je de band met anderen versterken. Transparantie is de norm in het moderne leven. Dat zie je bijvoorbeeld in de geneeskunde: we willen precies weten hoeveel stappen we op een dag hebben gezet en hoe hoog onze bloeddruk is.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Een ander voorbeeld is de democratie. Ook daarin willen we transparantie, al heb ik daar wel begrip voor. Mijn essay is niet gericht tegen transparantie op zich, maar tegen de radicalisering ervan: tegen transparantiedwang, op alle terreinen van het leven.
Hoe dat kan uitpakken, heeft de Amerikaanse schrijver Dave Eggers laten zien in zijn boek De cirkel, over een bedrijf dat van iedereen totale openheid eist. Dat gaat mis, want met absolute transparantie maak je een einde aan het grijze gebied waarin mensen het best met elkaar samenleven: de schemerzone waarin niet alles op de spits wordt gedreven.
Goede relaties met anderen zijn essentieel voor een goed leven, en in die relaties is discretie dus een belangrijke deugd. Het is van oorsprong een christelijk ideaal, dat met de opkomst van de wetenschap op de achtergrond is geraakt. Wetenschap draait immers om helderheid. Dubbelzinnigheid is verdacht en de waarheid staat voorop. Nu is waarheid uiteraard belangrijk, maar die heeft geen absolute rechten. De deugd van de discretie houdt in dat je steeds afweegt of het goed is om iets te vertellen.’
Discretie. Essay over een vergeten deugd
Peter Venmans
Atlas Contact
224 blz. | € 19,99
‘De zee vormt onze mentaliteit’
Zeeën hebben een onderschat effect op mensen, hun filosofische ideeën en op de wereldpolitiek, vindt bestuurskundige, politicoloog en filosoof Haroon Sheikh.
‘Als je de wereld wilt begrijpen, moet je niet alleen kijken vanaf het land – zoals we meestal doen –, maar ook vanaf zee. Daarom heb ik het begrip “hydropolitiek” gemunt, als tegenhanger van “geopolitiek”.
De zee vormt de mentaliteit van kustbewoners. Die staan vaak open voor verandering en zijn vrij egalitair ingesteld, terwijl bewoners van het binnenland hiërarchischer zijn en meer gericht op traditie. Dat komt doordat kustgebieden meer bezig zijn met handel en doordat je op zee geen vaste grond onder de voeten hebt; daar kun je geen permanente posities innemen. Landsamenlevingen hebben vaker te maken met militaire dreiging en hebben daarom meer behoefte aan veiligheid en vastigheid.
Het verschil tussen land- en kustmentaliteit zie je terug in de filosofie. René Descartes, bijvoorbeeld, kwam uit Frankrijk, dat vooral gericht was op land. In zijn filosofie zocht hij naar zekerheid, naar een vast fundament voor kennis. In een maritiem land als Engeland werkte dat heel anders. Daar zoeken filosofen geen fundament, maar proberen ze de wereld te begrijpen vanuit de veranderlijke, onvaste ervaring.
Mijn boek gaat niet over dit soort verschillen en over de grote verschuivingen in de hydropolitiek die momenteel plaatsvinden. De afgelopen eeuwen heeft de Atlantische Oceaan politiek en economisch centraal gelegen, maar nu worden andere wateren belangrijker, zoals de Indische Oceaan. Of eigenlijk moet ik zeggen: die oceaan wordt wéér belangrijker. Want daar bestonden al grote maritieme rijken lang voordat Europeanen over de oceanen voeren en die domineerden. We keren dus deels terug naar een situatie zoals die heel lang heeft bestaan. Het Atlantische tijdperk was een uitzondering in de geschiedenis.’
Hydropolitiek. Samenwerking en conflict op zeven zeeën
Haroon Sheikh
Boom Uitgevers
318 blz. | € 32,50
‘Vriendschap draait om vertrouwen’
De opvattingen over vriendschap van Immanuel Kant geven een verrassend inzicht in diens rijke filosofie, meent Donald Loose.
‘Filosofie moest over alles gaan, vond Kant. Hij sneerde naar filosofen die zich tot één terrein beperkten en bouwde zelf een groot, samenhangend filosofisch systeem, waarin alles aan elkaar raakte. Dat laat ik in mijn boek zien aan de hand van paragrafen van Kant over vriendschap, die de hele kern van zijn praktische filosofie bevatten.
Kants opvattingen over vriendschap hangen samen met zijn andere ideeën, zoals die over het menselijke weten. Volgens Kant kunnen we alleen op een beperkt domein zekere kennis hebben. Daar voorbij ligt het terrein van fides, van vertrouwen, dat ook weer een grote rol speelt in zijn opvattingen over vriendschap. Want ook in relaties met anderen kun je weinig zeker weten en moet je erop vertrouwen dat de ander het goed met je voorheeft. Dat vertrouwen is wezenlijk voor echte vriendschap.
Ook over onszelf kunnen we veel niet weten. Wat precies onze identiteit is, bijvoorbeeld. Maar we kunnen wel kennis ontwikkelen door de dialoog aan te gaan met anderen, en onze eigen vooroordelen op te zoeken. Dan moeten we ons vooral niet vastzetten in een vermeende Facebook-identiteit of een oikos. We dienen ons juist te gedragen als wereldburgers en ons open te stellen voor de opvattingen van reële anderen. In die houding ligt de weg naar de waarheid. Dat is niet de absolute waarheid, want die is alleen bereikbaar voor een ideëel, archetypisch intellect. Het gaat om de waarheid voor ons, mensen, die we dus altijd moeten zoeken in de dialoog.’
Over vriendschap. De praktische filosofie van Kant
Donald Loose
Vantilt
304 blz. | € 23,50
‘Kunstkritiek gaat over de wereld’
Wie kunst kijkt, gaat een gesprek aan met een kunstwerk. Volgens cultuurfilosoof Thijs Lijster kan kunstkritiek helpen dat gesprek te verdiepen.
‘Als je naar een kunstwerk kijkt, dan kijkt er iets terug waarvan je de betekenis niet helemaal kunt vatten. Een kunstwerk roept gedachten op die niet helemaal van jezelf zijn, maar uit het werk komen. Naar kunst kijken betekent dus dat je een gesprek aangaat met het werk. Dat is een belangrijk uitgangspunt voor mijn boek.
De gedachten die een kunstwerk oproept, kunnen van de maker komen; die kan er ideeën in leggen. Maar hij heeft niet het laatste woord over de betekenis, want een kunstwerk is meer dan een doorgeefluik van de ideeën van een kunstenaar. Anders zou je het werk helemaal niet nodig hebben. Dan zou een kunstenaar zijn ideeën ook gewoon op papier kunnen zetten. Een werk roept ook ideeën, betekenissen, denkbeelden op die via de achterdeur naar binnen komen. Door onbewust gemaakte historische verwijzingen, bijvoorbeeld.
Een kunstcriticus kan die ideeën en betekenissen laten zien, en op die manier helpen de ervaring van een toeschouwer met een kunstwerk te verdiepen. Daarom vind ik kunstkritiek belangrijk, en met mijn boek wil ik critici een hart onder de riem steken. Want er is nogal wat kritiek op kunstcritici. Hun besprekingen zouden vol staan met wollig jargon en een barrière opwerpen tussen het publiek en het kunstwerk. Ze worden vaak neergezet als azijnpissers, stuurlui aan wal.
Dat vind ik onterecht. Ook omdat critici nadenken over de vraag wat we belangrijk en betekenisvol vinden. Met een beschouwing van een kunstwerk kunnen ze zo iets over de wereld zeggen. Dat maakt kunstkritiek heel waardevol.’
Kijken, proeven, denken
Thijs Lijster
De Bezige Bij
272 blz. | € 24,99
‘Depressie raakt aan grote levensvragen’
Eva Meijer onderzocht de filosofische dimensies van depressie aan de hand van haar eigen ervaringen.
‘Een depressie is een eenzaam makende ervaring. De normale verbindingen met anderen en het dagelijks leven worden doorgesneden en het is ingewikkeld op dat moment te beschrijven wat er gebeurt. Achteraf, als de gereedschapskist van de taal wel weer beschikbaar is, blijft het lastig omdat ervaringen de neiging hebben je steeds te ontglippen. Daar stuit je op de grenzen van taal. Tegelijkertijd ligt in taal ook het vermogen besloten om jezelf opnieuw vorm te geven, bijvoorbeeld in gesprekstherapie, en zijn er metaforen en verhalen die een buitenstaander inzicht kunnen geven in depressie. Hoe je waarneming verandert, of je tijdsbegrip. In De grenzen van mijn taal onderzoek ik wat een depressie eigenlijk is en doet. Daarin maak ik ook gebruik van mijn eigen ervaringen met depressie.
Er zijn veel boeken over depressie geschreven, maar weinig over de filosofische betekenis ervan. Dat is jammer, want depressie raakt aan allerlei grote levensvragen. Bijvoorbeeld de existentiële vragen: wat is het doel van het leven, van mijn leven, heeft het leven eigenlijk wel zin? Als je depressief bent, word je geconfronteerd met de futiliteit en absurditeit van het bestaan – belangrijke thema’s van bijvoorbeeld Albert Camus. Maar met Camus’ advies om de absurditeit van het leven te omarmen kun je in een diepe depressie niet zoveel.
Toch kan het werk van de existentialisten en veel andere filosofen, kunstenaars en schrijvers helpen om betekenis te geven aan een depressie, of aan een leven met depressies. Dat is zeker met terugkerende depressies belangrijk. In onze tijd wordt depressie als een afwijking gezien, iets dat moet worden genezen, maar dat kan niet altijd. Dan is het belangrijk standvastig te zijn en je te wortelen in het leven, zodat het jou soms een stukje kan dragen.’
De grenzen van mijn taal. Een klein filosofisch onderzoek naar depressie
Eva Meijer
Cossee
141 blz. | € 15,50
De uitreiking van de Socratesbeker vindt plaats op 21 juni 2020 om 20:00. De uitreiking zal online te volgen zijn via de kanalen van SPUI25.
