‘Als je in de overtuiging leeft dat je aan de goede kant staat, deins je nergens meer voor terug.’ Bas Heijne ontleedt het populisme in Moeten wij van elkaar houden?.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Wat kan ik weten?
‘Inmiddels misschien wel meer dan de Verlichtingsdenker Kant ooit heeft durven dromen. Natuurlijk blijven er raadsels – hoe ontstaat bewustzijn, wat verbindt de theorieën van Einstein en Newton? Toch kun je best stellen dat we steeds beter het universum doorgronden. Soms kan het idee dat je alles weet echter ook tot arrogantie leiden. Dat zou je een pervertering van de Verlichtingsidealen kunnen noemen.
Denk aan Heart of Darkness van Joseph Conrad. Hoofdpersonage Marlow, die voor een handelsmaatschappij met zijn oude stoomboot stroomopwaarts vaart door Kongo, leest een rapport van de verlichte handelsreiziger Mr. Kurtz, vol idealen en grote woorden, over het verheffen van de zwarten. Het rapport ontbeert alleen praktische aanbevelingen. De enige die Marlow kan vinden is een opmerking in de kantlijn: “Exterminate all the brutes.” Als je in de overtuiging leeft dat je aan de goede kant staat, deins je nergens meer voor terug.
Of neem journalist W.L. Brugsma; die had ook zo’n pro-Europees wereldbeeld. Toen de burgeroorlog in Joegoslavië uitbrak zei hij: ja maar dat is de Balkan, zet daar maar een hek omheen. Die reactie lijkt sterk op “Exterminate all the brutes”. De opkomst van Fortuyn heeft laten zien dat die zogenoemde brutes zich hier net zo goed bevinden. In onszelf schuilt ook een bruut. Veel te lang is net gedaan alsof dat niet zo was.
De populariteit van de PVV en andere populistische bewegingen als de Tea Party is te verklaren door het feit dat ze aandacht besteden aan menselijke gevoelens die geen onderdak vinden in de idealen van de Verlichting. Het progressieve establishment ontleende lang een gevoel van superioriteit aan die idealen en de grote blinde vlek bleek het hernieuwde verlangen naar gemeenschap en identiteit in een versnipperde wereld.’
Wat moet ik doen?
‘De vraag is hoe je die principes van de Verlichting in deze tijd weer nieuw leven kunt inblazen. De ontketende burger die geen gezag meer zou erkennen en geneigd is alles vanuit zijn eigen belang af te wegen, zou een almaar groter wantrouwen koesteren tegenover de gevestigde instituten. Rechters, die de belangeloosheid zelve zouden moeten zijn, blijken etentjes te organiseren waar zij hun belangen bepleiten; ze blijken politieke voorkeuren te hebben. Om de belangeloosheid te benadrukken, hebben we ervoor gekozen rechters “geen gezicht” te geven. Maar als er dan nieuws over hen naar buiten komt, dan kan dat alleen maar tegenvallen. Misschien helpt het wel als we die idealen en hun vertegenwoordigers juist wel een gezicht geven, zoals in het televisieprogramma Recht in de regio. Daarin trekt mr. Frank Visser het land in voor een juridisch spreekuur op locatie, vaak een café of een buurtcentrum. Mensen komen bij hem voor de meest onbenullige dingen. Een burenruzie, een slechte garantie. Hij luistert aandachtig, maar stelt ze meestal niet in hun gelijk. Burgerlijke kleinzieligheid wordt door mr. Frank Visser afgestraft. Toch is naderhand vrijwel iedereen tevreden. Mensen die zonder omhaal in het ongelijk gesteld zijn, en ook nog eens te horen kregen dat ze zich als zeurkousen hebben gedragen, kijken gerustgesteld de camera in. Die ontketende burgers accepteren blijkbaar het onafhankelijke gezag van mr. Frank Visser wel.’
Wat mag ik hopen?
‘Huidige populisten als Wilders corrumperen de idealen van de Verlichting. Wilders geeft die een culturele eigenheid: de Verlichting is ontstaan in een joods-christelijke omgeving, de rechten van de mens zijn een westerse uitvinding. Daarom zijn wij superieur aan andere culturen en moeten wij onze vrijheid verdedigen. Terwijl volgens mij de grote Verlichtingsdenkers ons juist hebben geleerd dat aan de liefde voor de eigen natie of groep geen bijzondere rechten kunnen worden ontleend. Die idealen zouden dus boven culturen moeten staan. Het is denkbaar dat er in de meest achterlijke cultuur mensen leven die moreel gezien superieur zijn aan mensen die in een meer verlichte samenleving wonen. Het is lastig om dat toe te moeten geven, het gaat wellicht in tegen de menselijke natuur – maar daar is de Verlichting nu juist voor uitgevonden. Ik hoop dus dat de idealen van de Verlichting toch weer in staat blijken die menselijke neigingen in goede banen te leiden.’
Wat is de mens?
‘Waarom heeft het ideaal van de wereldburger, van de gedeelde identiteit en van de gelijkheid er niet voor kunnen zorgen dat mensen geen behoefte meer hebben aan een identiteit, aan een groep of een club waar ze bij willen horen? De Amerikaanse dichter en journalist Eliza Griswold reisde langs de tiende breedtegraad van onze planeet door gebieden waar moslims en christenen met elkaar in botsing komen om een antwoord te vinden op die vraag. Haar mooie reisverslag The Tenth Parallel leest als een kroniek van wrok, haat en geweld. Ze vond allerlei antwoorden, maar in laatste instantie bleef het een mysterie dat ze niet kon verklaren door eigenbelang of iets anders wat van deze wereld was. Geloof is een X-factor, en die X-factor gaat niet alleen op voor religie. Die geldt voor alle radicale vormen van identiteit, alle gevoelens van eigenheid die de trekken van een geloof hebben gekregen.’
Moeten wij van elkaar houden? Het populisme ontleed
Bas Heijne
(De Bezige Bij)
143 blz. / € 15,90
