Verscheurd tussen een dogmatische communist en een zichzelf kwellende pederast vindt Mathieu zijn eigen weg naar de vrijheid. Want voor vrijheid bestaat geen voorgeschreven recept, laat Jean-Paul Sartre zien.
‘Het is zover.’ Mathieu keek geschrokken. ‘Weet je het zeker?’ ‘Heel zeker. Je weet dat ik me nooit nodeloos ongerust maak. Ik ben twee maanden over tijd.’ ‘Verdomme’, zei Mathieu. Na een zeven jaar durende verhouding met de filosofiedocent Mathieu raakt Marcelle zwanger. Abortus blijkt geen mogelijkheid meer en het ligt voor de hand om met haar te trouwen. Zijn broer biedt aan de bruiloft te betalen voor Mathieu, die met zijn 34 jaar ‘de leeftijd des onderscheids’ wel heeft bereikt. Mathieu moet er echter niet aan denken om te trouwen. Maar heeft hij hierin een vrije keuze?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
De uitwerking van deze passage, in de driedelige romancyclus De wegen der vrijheid, die zich afspeelt in het Parijs van de jaren veertig, betekende een literaire doorbraak voor Jean-Paul Sartre. ‘Niet alleen wist hij zijn filosofie in een toegankelijk literair werk te verpersoonlijken, ook inspireerde hij velen tot een nieuwe levensbeschouwing’, schrijft Iris Murdoch. De in 1999 overleden Britse filosofe schreef in 1953 Sartre. Romantic Rationalist, waarin ze haar interpretatie geeft van Sartre en zijn literaire werken. Het gaat in het leven altijd om een keuze, stelt Sartre, hoe goed of slecht deze ook lijkt te zijn. ‘De wegen der vrijheid gaat over de verschillende manieren waarop mensen hun vrijheid opeisen of negeren’, schrijft Murdoch. Er zijn altijd omstandigheden die ons situeren, maar hoe we daarmee omgaan en door welke waarden we ons laten leiden, dat is aan ons. Door hierin de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid te leggen wordt Sartre de geestelijk leider van de naoorlogse generatie. Een generatie waarvoor de vraag naar de keuzeverantwoordelijkheid een belangrijk thema werd na de misstanden in de Tweede Wereldoorlog.
Mathieu en Marcelle ontwerpen hun eigen normen en waarden: ze laten elkaar vrij, claimen elkaar niet, willen geen kinderen en willen niet trouwen. Ze wijken af van de bestaande waarden in de maatschappij en gaan uit van een eigen vrijheid. Maar op het moment dat Marcelle zwanger wordt, komen deze nieuwe waarden plotseling in conflict met het leven. Mathieu staat dan voor een dilemma waar hoe dan ook consequenties aan vastzitten. ‘We zijn weliswaar vrij in onze handelingen, maar hebben tegelijkertijd ook te maken met de morele waarden en de bestaande relaties met de mensen in ons dagelijks leven’, merkt Murdoch op. Door welke principes moet hij zich laten leiden? Moet hij zonder dat hij dat wil met Marcelle trouwen en de maatschappelijk gebaande weg inslaan, of moet hij voor zijn zelfverkozen vrijheid kiezen?
Niet trouwen, adviseert zijn oude vriend Brunet. De simpele, dogmatische kijk die Brunet op het leven heeft, laat geen ruimte voor reflecties: hij handelt gewoon. Dat blijkt wel wanneer Mathieu hem vraagt waarom hij lid is geworden van de Communistische Partij: ‘Ik ben een communist omdat ik een communist ben’, is zijn motivering. Brunet valt volledig samen met zijn denkbeelden. ‘Word ook lid van de Communistische Partij’, is zijn advies voor Mathieu. ‘Je hebt alles verloochend om vrij te kunnen zijn. Ga nog een stap verder: verloochen je vrijheid zelf, en alles zal je worden teruggegeven.’
Pederast
Aan de andere kant staat zijn vriend Daniel, een neurotische pederast. ‘Trouw met Marcelle’, is zijn advies aan Mathieu. ‘Juist door het tegenovergestelde te doen van wat je wilt, word je daadwerkelijk vrij.’ Zijn advies komt eerder voort uit een soort sadisme dan uit betrokkenheid bij Mathieu of zijn vriendin Marcelle. Daniel wordt voortdurend gekweld door een schuldgevoel over zijn verlangens en zou willen dat hij op eenzelfde manier pederast kon zijn als de manier waarop Brunet een communist is: zonder zich af te vragen of het wel goed is. Maar dat is onmogelijk voor Daniel. Steeds is hij zich bewust van de vrijheid van zijn keuzes. Wanneer hij jongens van de straat oppikt, bekijkt hij zichzelf van buitenaf en realiseert zich dat zijn handelingen geen voldongen feiten zijn, maar zijn eigen keuze. Hij observeert zijn eigen leven en walgt van zichzelf en de daden die hij begaat, zonder ermee te stoppen. In plaats van zijn handelingen te veranderen, zoekt hij, als rechter over zijn eigen daden, zijn heil in zelfbestraffing. Zo probeert hij zijn geliefde kat Poppée in de Seine te verdrinken, maar zijn poging mislukt: zelfs deze handeling kan hij niet uitvoeren. Murdoch: ‘Met zelfbestraffing probeert hij een allesverterend gevoel van minachting voor zichzelf te bereiken en daardoor vrij te raken van zijn slechte kant. Even probeert hij zichzelf te verliezen in een moment van pijn.’ Wanneer Daniel oppert dat Mathieu met Marcelle moet trouwen, biedt hij hem eenzelfde soort oplossing als zijn eigen pogingen tot zelfbestraffing: in plaats van de vrijheid in zijn handelingen te zoeken, veroordeelt hij die slechts. Het tegenovergestelde doen van wat men wil, de mogelijkheid zichzelf te straffen, zo vertelt hij Mathieu, dát is vrijheid.
Mathieu volgt het advies van geen van beiden op. Hij ontwijkt zijn vrijheid niet door zelfbestraffing, noch negeert hij die door, zoals Brunet, in een dogma te vluchten. Mathieu is zich volledig bewust van zijn vrijheid en raakt verlamd door alle mogelijkheden. Uit een soort existentiële angst blijft hij maar uitstellen en twijfelen. Uiteindelijk handelt hij door niets te doen. Hij stelt zijn keuze net zo lang uit tot hij niet meer hoeft te kiezen. In zijn plaats trouwt de homoseksuele Daniel met Marcelle. Murdoch: ‘Als ultieme poging tot zelfkwelling trouwt hij met iemand van wie hij walgt.’
Antihelden
Sartres hoofdpersonen zijn eigenlijk een soort antihelden. Ze worstelen met hun gevoelens, fantasieën en verwachtingen. Sartre staat niet als een alwetende verteller bóven zijn hoofdpersonen, maar gaat, net als de lezer, mee met hun zoektocht naar de zin van het bestaan. Murdoch: ‘Het leven begint. Sartre neemt zijn helden mee omhoog naar het punt van inzicht, realisatie, wanhoop, en laat ze daar. Ze kunnen terugvallen, maar ze weten niet hoe ze verder moeten.’ De hoofdpersonen in De wegen der vrijheid moeten ieder op hun eigen manier een betekenis in hun vrijheid vinden. Sartre legt hun geen voorgeschreven manier van leven op, een recept met kant-en-klare normen en waarden. De weg is voor iedereen anders. Centraal staan dan ook niet één, maar verschillende hoofdpersonen, die allen op hun eigen manier een weg in het leven zoeken. In het derde deel weet Mathieu eindelijk zijn vrijheid inhoud te geven. Pas in de extreme situatie van een oorlog vindt hij in het leger solidariteit met zijn medesoldaten. Wanneer ze op de Duitsers wachten en zelfs ‘de officieren ’m gesmeerd zijn’ voelt hij een absolute zekerheid: voor deze jongens, met wie hij samen gevochten heeft, wil hij tot het uiterste gaan. Dan lukt het hem zijn vrijheid een betekenis te geven voor anderen.
