Zet twee filosofen en een kunsthistoricus voor een schilderij van een paar oude schoenen, en voor je het weet gaat het over onze verhouding tot de wereld, de werking van kunst en de vraag of het geen twee linkerschoenen zijn.
‘Als je dit verhaal kent, zul je nooit meer neutraal naar het schilderij kijken’, waarschuwt Josef Früchtl, hoogleraar filosofie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is gefascineerd door de ketting van reacties die Van Goghs Schoenen (1886) opleverde: eerst besprak Heidegger het, toen kunsthistoricus Meyer Shapiro en vervolgens Derrida. ‘Het is een werk van maar 40 bij 40 centimeter, en ik moest tijdens het lezen erover steeds denken: “Wat heeft zo’n klein dingetje toch veel op zijn schouders moeten nemen.”’
Heidegger was de eerste die het werk besprak. Waarom koos hij juist dit werk van Van Gogh?
‘Omdat er zo’n gewoon voorwerp op staat. In zijn essay De oorsprong van het kunstwerk (1936) zegt Heidegger dat we in ons alledaagse leven altijd meteen betekenis geven aan de voorwerpen om ons heen. We zien een samenstelling van leer, zool en veters direct als schoenen, als dingen om aan te trekken en op te lopen. Heidegger ziet er zelfs gelijk de schoenen van een boerin in. De verzameling van al die betekenissen die we aan de dingen geven noemt Heidegger “wereld”.
Tegenover het begrip wereld staat het begrip “aarde”. Dat verwijst naar de dingen zelf, die er ook zijn zonder dat wij betekenis aan ze geven. Ze kunnen zich onttrekken aan onze betekenisgeving. Op het schilderij zie je het donkere gat van de schoeningang en volgens Heidegger zit er ook modder op het schoeisel. Die doen hem denken aan het donkere, ontoegankelijke van de dingen. Hij heeft het idee dat we de dingen nooit volledig kunnen vatten.’
Waarom wilde hij dit aan de hand van een kunstwerk uitleggen?
‘De verbinding tussen de begrippen “wereld” en “aarde” is volgens Heidegger beter te zien in een kunstwerk dan in een theoretische verhandeling. Dat gaat als volgt. Zodra we niet met een ding bezig zijn, maar even stilstaan om naar bijvoorbeeld een schoen te kijken, zien we het niet als iets met betekenis voor ons. De schoenen onttrekken zich dan dus aan de “wereld”. Maar ze zijn ook niet volledig ontoegankelijk, zoals geldt voor de aarde. Als je zo balanceert tussen “wereld” en “aarde” zie je de schoenen opeens zoals ze zijn zonder dat ze een praktische betekenis voor ons hebben. Die ervaring, om tussen wereld en aarde te staan, geeft een schok, aldus Heidegger, en dat doet dit werk volgens hem heel goed.
Ik vind Heideggers interpretatie van Schoenen heel mooi, maar niet iedereen denkt er zo over. Meer dan dertig jaar later, toen Heideggers werk naar het Engels was vertaald, schreef kunsthistoricus Shapiro een artikel waarin hij Heideggers verhaal afdoet als een filosofische fantasie. Waar haalt hij het idee vandaan dat het boerenschoenen zijn, van een vrouw nog wel? Dit zijn de schoenen van Van Gogh, aldus Shapiro, en het schilderij is dus een zelfportret van een schilder, dat met de modder van het platteland niets te maken heeft. Shapiro verwijst naar een brief en naar andere schilderijen van Van Gogh om zijn idee te ondersteunen, maar echt hard bewijs heeft hij niet.’
Derrida klinkt ook niet als een filosoof die ons gaat vertellen wie er gelijk heeft?
‘Nee. Derrida wijst op de rechter schoenveter, die gekringeld op de grond ligt, en zegt dat het een valstrik is van het schilderij: we proberen het definitief te duiden, maar zelfs de twee tegengestelde posities van Heidegger en Shapiro kunnen allebei waar zijn. Een definitieve duiding is niet mogelijk volgens Derrida. Hij betwijfelt zelfs of de schoenen überhaupt een paar vormen: de veters van de schoenen zijn anders gekruist, en het lijken haast twee linkerschoenen te zijn.’
Wat zou Van Gogh zeggen als hij wist van al die reacties op z’n werk?
‘Ik denk dat hij positief zou zijn. Hij heeft een keer een brief geschreven aan een kunstcriticus van zijn tijd, waarin hij zegt: “Ik ontdek mijn schilderijen in uw artikelen opnieuw, alleen beter dan ze zijn, rijker, betekenisvoller.”’
Schoenen
Vincent van Gogh
Van Gogh Museum
https://www.vangoghmuseum.nl/nl/collectie/s0011V1962
Dit artikel is exclusief voor abonnees