Te midden van studiedagen en publicaties over post-truth komt onafhankelijk onderzoeker Ann Van Sevenant met een inspirerend post-fake manifest. De waarheid als betrouwbaarste houvast, alleen toegankelijk voor een hygiënische manier van denken, komt volgens haar recentelijk onder postmodern vuur te liggen. Toch stelt ze dat we moeten blijven zoeken naar waarachtigheid. Hoe moeilijker het wordt om een waarheidsclaim te onderbouwen met niet-onderhandelbare zekerheden, des te noodzakelijker deze zoektocht naar de waarheid is. Het vermoeden dat fake dan maar de norm wordt, moet volgens Van Sevenant dan ook resoluut worden tegengesproken. Zij ziet de spanning tussen post-truth en post-fake op alle vlakken van de samenleving: politiek, religie, kunst, ecologie en seksualiteit.
Post-fake is volgens de auteur niet de dialectische opvolger van post-truth. Post-fake is voor haar juist een persoonlijke stellingname in een cultuur die doordrenkt raakt van post-truth. Van Sevenant neemt geen genoegen met oppervlakkige schijn en roept daarom op tot een zoektocht naar waarachtigheid. In deze zoektocht speelt filosofie, als minnaar van de wijsheid, een cruciale rol. Filosofie is niet de minnaar van de waarheid? Nee. Volgens Van Sevenant helpt filosofie ons om de motieven die ons van de waarheid wegdrijven kritisch te bevragen. Wijsheid bestaat erin die motieven onder ogen te zien en te
ontkrachten.
Van Sevenant beschouwt alle leugens dus niet als plaatsvervangers van de waarheid. Ze is er ook niet op gericht om de waarheid in ere te herstellen. Die aanpak herkende Nietzsche al als intrinsiek vals. De vervanging van een leugen – dus van een waarheid die nu vals wordt verklaard – door de waarheid gebeurt immers altijd in naam van een of ander beginsel, dus van een waarheid die aan het denken ontsnapt en de vervanging rechtvaardigt zonder dat daar discussie over kan bestaan. Elke ontmaskering van een leugen op die manier is vals. Waar het bij Nietzsche uiteindelijk op aankomt, is het ontmaskeren van de ontmaskering. De auteur vermijdt deze valse aanpak door nooit met het Grote Gelijk aan te komen, maar door de dikwijls aan het oog onttrokken valkuilen van het (zelf)bedrog aan te wijzen.
Grote namen passeren de revue, met een zeldzame eerlijke verdeling tussen de geslachten. Er zijn de ‘usual suspects’ als Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger, Michel Foucault, Jacques Derrida, Giorgio Agamben en Alain Badiou. Maar de lezer ontmoet ook Myriam Revault d’Allonnes, Elisée Reclus, Benjamin Fondane, Rainer Marten, Sylviane Agacinski en Maria Zambrano. Deze opsomming is geen goedkoop staaltje namedropping, maar toont dat alle filosofische disciplines inderdaad aan bod komen in deze studie. Het bedrog en de leugen komen immers overal voor, van politiek tot kunst, van wetenschap tot religie.
Waarom filosofische disciplines? Waarom richt Van Sevenant zich bijvoorbeeld op de filosofie van de kunst en niet op de kunst zelf ? Omdat de auteur, mijns inziens terecht, ervan uitgaat dat de filosofie het geschiktst is om de waarheidsvraag in zijn volheid en zuiverheid te stellen. De kunst, politiek en wetenschap zelf kunnen hun eigen waarheidsaanspraak niet kritisch bespreken. Dat zal altijd de taak van de filosofie zijn. Als post-truth wordt opgenomen in de cultuur, is het bovendien aan de persoon om voor post-fake te kiezen en het neppe uit te bannen. De persoon kan hierbij niet langer bij vigerende cultuurpatronen aanhaken omdat die allemaal besmet zijn door post-truth – wat niet wil zeggen dat alles leugen is, alleen dat er geen harde garanties op waarheid meer bestaan. Evenmin kunnen we een beroep doen op eeuwige waarheden. De optie die Van Sevenant aanreikt is een persoonlijke, existentiële optie die mij sterk doet denken aan de ‘sprong’ bij Kierkegaard.
Het boek is niet alleen sterk omdat het zoveel verschillende filosofische tradities bespreekt. Het is vooral ook heel leesbaar. De auteur vermijdt jargon en laat daarnaast het persoonlijke karakter van haar overwegingen doorschemeren. Dat laatste zorgt ervoor dat het boek nooit prekerig wordt; de auteur doet
niet alsof ze toegang heeft tot een waarheid die de lezer zonder haar niet kan kennen. De toegankelijkheid van het boek wordt dan nog verhoogd door de talloze voorbeelden die alom bekend zijn, zoals uiteraard de communicatieve strategieën van Trump. Dit boek richt zich daarom tot een breed geïnteresseerd publiek dat zich ongemakkelijk voelt bij het huidige klimaat waarin zelfs factchecks geen garantie meer bieden en dat daarom een manier van denken zoekt die niet wegzinkt in onverschilligheid.
Levensecht. Nep is geen optie.
Ann van Sevenant
Gompel&Svacina
209 p. / €25,00
