Ach, hoe fijn zou ’t zijn als we het kwaad vroegtijdig konden oormerken en het als een onschuldig kalfje in een grazige weide konden geleiden. Het zou onschadelijk opgroeien tot een enorme stier, we zouden het hek jaarlijks verstevigen en op veilige afstand een tribune oprichten vanwaar jong en oud zich zou kunnen verlustigen aan het boze dat zichzelf afmat uit pure woede op een onschuldige rode lap. Het goede zou het kwaad tot gezelschapsdier maken. Maar nee, goed & kwaad zijn geen fixed entities. Wat nu goed is, is morgen slecht en omgekeerd. Het kàn niet alleen verkeren, het zàl verkeren, want alles is relatief aan tijd en plaats. Niet voor niets benoemden de middeleeuwers het kwaad als ‘perversitas’, het verkeerde.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Laat mij even uit het leven grijpen. De volhardende steun van je partner tijdens jouw schier eindeloze opleidingstijd verkeert in bemoeizucht als hij/zij erin geslaagd is om je er doorheen te slepen. Plotseling word je kwaad om ingrepen waarvoor je kort tevoren een romantisch etentje in de pizzeria overhad. Daarmee komt het woord ‘verkering’ in een ander licht te staan. Er is letterlijk sprake van een voortdurende omkering van better and worse. Hoe houd je dat vol en hoe voorkom je dat je erdoor wordt afgemat?
Goed, alles is relatief, maar dat is reden te meer om een relativiteitstheorie te formuleren waardoor je met het fenomeen kunt leven. Dat was Einsteins drive in de fysica. De relativiteitstheorie zet ogenschijnlijk alles op losse schroeven, maar biedt in de praktijk juist de mogelijkheid om de werelden van verschillende waarnemers met elkaar te verbinden. Natuurlijk zijn ruimte en tijd, plaats en beweging, goed en kwaad relatief aan de toeschouwer. Maar als je erin slaagt om op het niveau van ‘alle waarnemers’ op een bepaald moment naar ‘alle inzichten’ van de enkelingen te kijken, dan kun je al die relatieve inzichten tot elkaar herleiden en berekenen. Niet alleen fysische processen, maar zelfs doorgaans moeilijk grijpbare figuren worden ondanks hun strikt persoonlijke referentiekader berekenbaar.
Einstein heeft de relativiteitstheorie ook wel eens losgelaten op de cultuur – dat is ook te verleidelijk. En natuurlijk kwam hij daarbij vanzelf Spinoza tegen die zich uit de naad gewerkt heeft om zijn politieke en ethische beschouwingen te laten aansluiten bij de fysica. Zowel Spinoza als Einstein waren zich ervan bewust dat de mathematische fysica en cultuurbeschouwing elk een eigen univers de discours hebben. Relativisten waren het, maar aardige relativisten. Leuke figuren die de uiteindelijke samenhang van hun projecten – tenminste als regulatief idee – weigerden op te geven. Dichter kom je niet bij het absolute.
