Simon Stevin: cynisch en pragmatisch

Afge­lo­pen maand verscheen Stevins Het burgher­lick leven uit 1590 in een fraaie her­druk, met oud- en eigentijds Nederlands naast el­kaar. In het geschrift is een voorloper van Thomas Hobbes en latere tijdgenoot van Machi­avelli aan het woord die fijntjes uitlegt dat macht altijd gehoorzaamd moet wor­den, zelfs als die macht onrechtma­tig is verkregen. Want, zegt Stevin, wie legitimiteit als uit­gangs­punt neemt, kan geen enkele macht gehoorzamen. Als je even graaft in geschie­denis ontdek je immers dat elke staat door geweld en onder­drukking tot stand is geko­men.

Hiermee is de toon gezet. Stevin blijkt een cynicus met een praktische inslag. Hij raadt de burger aan om braaf te gehoor­zamen, want dat is eenvoudig en doorgaans effectief. Als dat gehoorza­men u moei­lijk afgaat omdat u problemen hebt met het be­stuur, moet u de be­stuurders van uw gelijk zien te overtui­gen. Lukt dat niet, dan hebt u twee opties: schik u in het lot of vlucht naar het bui­ten­land. Vanuit het buiten­land was openlijk verzet tegen het vaderland, in de ogen van Stevin, mogelijk en toegestaan. Zelfs het inzetten van een leger was tolerabel. Maar je moest wel eerst even officieel oorlog verklaren, want onaange­kondigd een land binnenvallen is laf­hartig.

Stevin past zijn praktische cynisme ook toe op het geloof. Als je niet in God gelooft, is dat prima, betoogt hij, maar houd er vooral je mond over. Want stel dat het volk straks niets meer gelooft… dan kun je het niet in toom houden met het mecha­nisme van ­hemelse verlokking en ­helse verdoeming. Geloof, stelt hij, is vooral een bruikbaar instrument in de handen van heersers. En omdat heersers nu eenmaal nodig zijn om chaos te voorkomen, heeft men het fige­rende geloof te respecteren. Stevin maakt korte metten met tijdgenoten als Coornhert, die absolute godsdienstvrij­heid be­pleitten. In het boek staat een fictief gesprekje met zo'n tolerant mens: '”Ik vind”, zegt u, “ner­gens steden of dorpen waar mijn over­tuiging vrijgelaten is.” Trek dan de bossen of de wilder­nis in – ver weg waar nimmer mensen komen – en belijd die overtuiging dan daar zonder door iemand gehinderd te worden.'

Het door Stevin later toegevoegde nawoord bij Het Burgerklick leven behandelt Machiavel­li's stelling dat lei­ders een beetje slechtheid nodig hebben om het goede te doen. Stevin lijkt op zijn Italiaanse collega omdat ook hij realpoli­tik voorstaat. Verschil is dat Stevin de deugd probeert te redden uit handen van Machia­vel­li's scepticis­me. Hij gelooft nog in vooruitgang en toenemende deugdzaam­heid. 'Slechte wetten of gebruiken' zullen niet 'in al hun afgrij­selijkheid' eeuwig voortwoekeren. Maar verande­ring moet 'ordente­lijk gebeuren, door degenen die daartoe de wettige macht bezit­ten.'
 
@eind = Het burgherlick leven/vita politica, door Simon Ste­vin, inl. en annot. door Pim de Boer, in modern Nederlands omgezet door Anneke Fleurkens, uitg. Bijleveld, Utrecht 2001, fl. 39,90/ bef.690.