Wat gebeurt er als je diepste wens vervuld wordt? Volgens de Russische regisseur Andrej Tarkovski is het antwoord op die vraag minder positief dan je zou verwachten.
Beeld: Eye
De film Stalker (1979) van de Russische regisseur Andrej Tarkovski begint met een citaat over de mysterieuze Zone, die op het eerste gezicht een normaal Russisch natuurgebied lijkt te zijn. Toch is er binnen het gebied iets vreemds aan de hand: er gelden bovennatuurlijke natuurwetten die niemand begrijpt en in het hart van de Zone bevindt zich een kamer waarin ieders diepste wens uit kan komen. Om te voorkomen dat mensen met kwade bedoelingen hier misbruik van maken, wordt het gebied te allen tijde streng beveiligd. Desondanks zijn er doorgewinterde gidsen – stalkers genaamd – die diepongelukkige mensen naar de kamer proberen te leiden. Stalker volgt een schrijver en een wetenschapper die aan deze gevaarlijke tocht beginnen en zich onderweg realiseren hoe moeilijk het is hun diepste wens te formuleren.Het magisch-realistische plot is typisch voor het werk van de Russische regisseur Andrej Tarkovksi, die zich vaak liet inspireren door theorieën en gedachte-experimenten uit de existentiefilosofie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Het magisch-realistische plot is typerend voor het werk van Tarkovski, die vanaf zijn eerste film de menselijke zoektocht naar zingeving wilde laten zien. In de jaren vijftig maakte hij als student aan de filmacademie van Moskou kennis met het werk van Italiaanse, Franse en Japanse regisseurs die zich afzetten tegen films met een duidelijke plot en een klassieke spanningsboog. Tarkovski werd geboeid door de manier waarop ze de banaliteit en absurditeit van alledag uitbeeldden. Hij besloot ook films te maken waarin elke scene op zichzelf kon staan. Dit paste bij zijn eigen filosofie; het leven was volgens hem alleen betekenisvol in het moment, en niet als geheel. Zijn films hebben daarom een extreem langzaam tempo en een klein aantal, zich steeds herhalende scenes. Deze brengen de kijker in een meditatieve staat van zijn waarin er geen besef van tijd is en alleen het heden ertoe doet. Door zijn unieke stijl wordt Tarkovski wereldwijd erkend als een van de belangrijkste regisseurs van de twintigste eeuw.
Tarkovski was geïntrigeerd door hoe we het heden steeds lijken te vergeten en onze zinloosheid willen ontkennen door verlangens na te jagen, in de hoop dat ze ons vervulling zullen brengen. Zijn films Solaris (1972), Stalker (1979) en Nostalghia (1983) laten alle drie zien dat deze hoop tevergeefs is, omdat onze verlangens verraderlijk en moeilijk te benoemen zijn. Zelfs als we denken te weten wat we willen, hebben onze verlangens altijd ongewilde consequenties. Zijn deze consequenties dan een onderdeel van onze diepste verlangens? En zo ja, is ons diepste verlangen iets wat ons achteraf gelukkig zal maken?
In Stalker begint de schrijver zijn tocht naar de mysterieuze kamer met het verlangen een creatief genie te worden. Maar hoe dichter hij bij de kamer komt, hoe meer hij aan zijn aanvankelijke wens begint te twijfelen. ‘Mensen schrijven omdat ze gekweld zijn en niet weten wat ze met zichzelf aan moeten. Ze schrijven omdat ze het gevoel hebben dat ze iets aan anderen te bewijzen hebben. Als mijn wens uitkomt, en ik zeker weet dat ik een creatief genie ben, zal ik dan nog wel iets hebben om over te schrijven?’ Waar in Stalker alleen gehint wordt op een mogelijk ongewild scenario, laat Tarkovski in Solaris precies zien hoe snel onze diepste verlangens onze grootste nachtmerries kunnen worden. Ook waarschuwt de filmmaker in Nostalghia tegen het verlangen naar iets wat niet meer bestaat of zelfs nooit bestaan heeft.
Tarkovski leert ons dus om onze verlangens niet te belangrijk te maken, omdat ze onvoorspelbaar, veranderlijk en zelfs volkomen destructief kunnen zijn. In plaats daarvan zouden we het leven als zijn films moeten nemen: scene voor scene, zonder er een coherent geheel van te willen maken. Toch doen de hoofdrolspelers in zijn films niet wat het rationeelst, maar wat het menselijkst is. Tegen beter weten in blijven ze hoopvol dat de vervulling van hun recentste verlangen alles goed zal maken. Stalker eindigt ook precies zoals hij begint: met een vermoeide stalker die zich afvraagt hoeveel zin het had de twee mannen naar de kamer te leiden, maar die desondanks zijn volgende klanten alweer opwacht.
Eye Filmmuseum Amsterdam wijdt momenteel een solotentoonstelling (t/m 6 december) aan Tarkovski en zoomt in op zijn zoektocht naar existentiële waarheid. De tentoonstelling omvat brieven, foto’s en polaroids die nooit eerder in Nederland te zien zijn geweest; in het zaalprogramma zijn alle digitaal gerestaureerde films te zien.
