Wat betekent het oprukkend populisme in Europa en Amerika voor de filosofie? Filosofie gedijt bij pluraliteit. Zonder veelheid en diversiteit van perspectieven kun je onmogelijk filosofie beoefenen. Je moet de vrijheid hebben om op verschillende manieren te denken. Juist die vrijheid en diversiteit van denken komen door het populisme in het gedrang.
Hoe populisme tot verlies aan pluraliteit leidt, wordt glashelder beschreven door de Duitse politicoloog Jan-Werner Müller in zijn boek Was ist Populismus?. Hoewel populisme verschillende gedaanten kent, zijn er drie kenmerken die alle vormen gemeen hebben:
–Populisten zetten zich af tegen ‘de elite’ die corrupt zou zijn en alleen zichzelf bedient.
–Populisten zijn tegen pluraliteit, omdat er maar één volk is en alleen zij dat vertegenwoordigen.
–Populisten stellen dit fictieve volk voor als moreel zuiver en volledig één.
Zijn populisten eenmaal aan de macht, dan doen ze er alles aan om die te behouden:
–Ze proberen het staatsapparaat over te nemen.
–Ze maken instituties die de democratie en pluraliteit zeker stellen belachelijk (‘fopparlement’, ‘neprechtbank’) of leggen deze lam.
–Ze gaan zelf over tot corruptie en cliëntelisme. En ze smoren tegengeluiden en tegenbewegingen vanuit de samenleving in de kiem.
Als je Müllers boek leest, hoor je Hannah Arendt op de achtergrond meedenken. Pluraliteit – ‘We zijn daarin allen gelijk dat we allemaal verschillend zijn’ – is voor haar de voorwaarde bij uitstek van alle politieke leven. Waarom is pluraliteit zo waardevol? Je zou pluraliteit kunnen vertalen als ‘meervoudigheid’ of ‘veelstemmigheid’. Die meervoudigheid bevordert de vrijheid. Hoe meer perspectieven op de waarheid en op waarden, des te groter de vrijheid om op diverse manieren te leven. Bovendien kunnen door de veelheid van stemmen waarheden en waarden worden weersproken. Via woord en tegenwoord groeien onze kennis en inzichten.
Wie de filosofie, en daarmee de pluraliteit, een warm hart toedraagt, doet er goed aan zich actief te weren tegen het populisme. Niet door populisten zwart te maken of hen van het gesprek buiten te sluiten, maar door de populistische visie en verbeelding keer op keer te weerleggen. En door met zo veel mogelijk mensen te spreken over het gevaar dat het populisme vormt.
Niet morgen of volgend jaar, maar nu.
PS: Nu mijn aanstelling als Denker des Vaderlands bijna voorbij is, is dit voorlopig mijn laatste column voor Filosofie Magazine.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
