Kun je denken dat je denkt zonder dat je denkt? Filosofie is moeilijker als je denkt in paradoxen.
In het gelijknamige stuk van Shakespeare is Othello getrouwd met Desdemona. De slechterik Jago doet Othello geloven dat Desdemona vreemdgaat, maar dat is helemaal niet zo. Het stuk laat zien dat mensen diep geraakt kunnen worden door iets wat niet echt is: er is geen affaire, en toch wordt Othello gek van jaloezie, omdat hij denkt dat die er wel is. Als hij dit niet zou denken, zou hij niet zo reageren. We kunnen immers niet door niets emotioneel bewogen worden.
Toch laten we ons vaak meeslepen door angsten voor dingen die niet bestaan. Denk aan het monster onder het bed of een ingebeelde ziekte. Het is de gedachte die ons in zijn greep houdt, omdat we denken dat iets wat niet echt is, wel echt is. Als we zouden weten hoe het werkelijk zit, zouden we snel van deze angst verlost zijn, want je kunt je niet om niets zorgen maken. Daarom herkennen we ons in de tragedie van Othello.
Is fictie iets of niets?
Maar wacht eens even! Ik weet dat Othello fictie is en dus niet echt. Hoe kan ik daardoor dan toch emoties beleven? Hoe is het mogelijk dat we emotioneel reageren op fictie? We weten dat het allemaal verzonnen is. In die zin worden we niet voor de gek gehouden. Maar onze emoties komen toch wel ergens vandaan? We reageren toch op iets en niet op niets? Dit is de paradox van fictie. Om emotioneel op iets te reageren moet we denken dat dat iets niet niets is. Maar op fictie reageren we emotioneel, terwijl we weten dat fictie niet echt is.
Er zijn verschillende benaderingen voor deze paradox. Zo wordt gesuggereerd dat we niet echt met Othello en Desdemona meevoelen, maar dat het verhaal ons doet denken aan soortgelijke situaties die we wel hebben meegemaakt of waarvan we voor mogelijk houden dat ze echt zijn. Onze emoties zijn gebaseerd op een waargebeurd verhaal. Ook zijn we heel goed in doen alsof iets zo is, terwijl het niet zo is. Het is kinderspel om te doen alsof een stuk plastic een baby is. We groeien op met verbeelding.
Sommige filosofen menen dat de paradox van fictie een schijnprobleem is. Het is helemaal niet vreemd om emotioneel te reageren op fictie. Het is een probleem van niets. Waarom zou je je er druk om maken?
