‘Ken uzelf’, zo leert de filosofie al eeuwenlang. Kan dat wel als we, zoals moderne psychologen zeggen, zo sterk bepaald worden door ons onbewuste?
Dit artikel is exclusief voor abonnees
In de Apollo-tempel van Delphi – een van de belangrijkste heiligdommen van de antieke wereld – stond het gebod ‘Ken uzelf!’ gegrift. Het is bij uitstek de slogan van de westerse filosofie en wetenschap geworden: zelfreflectie. Maar wat betekent zelfkennis nog, nu uit modern psychologisch onderzoek blijkt hoe groot de rol is die het onbewuste speelt in onze overtuigingen, motieven en handelingen?
Heel veel. Modern psychologisch onderzoek laat weliswaar zien dat we minder autonoom in ons handelen zijn, en ons er minder bewust van zijn dan we denken, maar precies dit resultaat draagt wezenlijk bij tot zelfkennis en zelfs een betere wereld. Daarvoor is de eigenlijke betekenis van het gebod ‘Ken uzelf!’ al een belangrijke aanwijzing. Het gebod zegt feitelijk: ‘Leer uzelf kennen, en u zult zien hoe ongoddelijk en gebrekkig u zijt.’ En zeg nu zelf: wat laat de moderne psychologie anders zien dan dit?
Laten we eerst kijken naar het filosofische boek dat de recente spectaculaire ontdekkingen over het onbewuste al in de achttiende eeuw aankondigt: Traktaat over de menselijke natuur uit 1739, het hartstochtelijk geschreven hoofdwerk van de Schotse Verlichtingsdenker David Hume.
Hume gaat hier regelrecht in tegen de tot dan toe geldende opvatting in de filosofie dat de rede de belangrijkste drijfveer is – of zou moeten zijn – van onze overtuigingen. Die overtuigingen, zegt Hume, zijn niet het resultaat van weldoordacht denken, maar van emotioneel door ons lichaam gierende passies. De rede is de slaaf van onze hartstochten, en dat is maar goed ook. Alleen door onze instincten en aangeleerde gewoontes zijn wij in staat te overleven. Blijven steken in een eindeloze afweging van mogelijke acties en consequenties van onze keuzes, bijvoorbeeld, werkt verlammend en kost ons uiteindelijk de kop. Humes inzet is zeer hedendaags: het begrip dat wij denken te hebben van de wereld en van onszelf is ‘nothing but a strong feeling’, niets dan een krachtig gevoel. Aan de ene kant is dit van levensbelang, aan de andere kant kunnen we gemakkelijk en volledig de plank misslaan als we voor de kennis van de wereld en onszelf afgaan op dit – slechts gevoelsmatig – sterke begrip.
Darwin
De gedachten van Hume sluiten zeer nauw aan bij de latere inzichten van Charles Darwin. Van het ‘Ken uzelf!’ lijkt na Darwin niet echt veel over te blijven: we zijn natuurlijke organismen met welhaast ondoorgrondelijke instincten.Instincten die toevalligerwijs wel of niet bijdragen aan het totstandbrengen van een volgende generatie mensen, die dan weer in de illusie leven dat ze vrij zijn en hun gedrag bewust aansturen. Filosofie die de redelijke mens op een voetstuk plaatst, wordt steeds openlijker ontmaskerd als zélf het resultaat van menselijke, al te menselijke psychisch-biologische drijfveren. Het nieuwe, meer natuurlijke mensbeeld wordt alleen maar krachtiger aangezet in de hedendaagse psychologie.
De psychologen Stanley Milgram en Philip Zimbardo wezen al op onze gebrekkige zelfkennis door beruchte experimenten: in de omgeving van laboratorium en gevangenis pijnigen we tot onze eigen verbazing al snel proefpersonen en bajesklanten.Onderzoek van de Israëlische gedragseconoom Daniel Kahneman en vele anderen illustreert hoe onze introspectie gekleurd is zonder dat we dat doorhebben, hoe we onbewust de kans op verlies veel zwaarder laten wegen dan die op winst, allergisch reageren op minieme risico’s, of ons onwetend laten sturen door negatieve of positieve connotaties van formuleringen (zie kader). Kortom, in het kielzog van Humes radicale filosofie etaleert wetenschappelijk onderzoek nu het ronduit illusoire karakter van veel van onze gevoelens van autonomie.
Een van de meest spectaculaire onderzoeken dat aantoont hoe alledaags die beïnvloeding is, is van de Amerikaanse psycholoog John Bargh. Hij laat zien hoe zelfs een korte blootstelling aan een warme beker koffie minuten later nog steeds effect heeft op de beoordeling van een sollicitant. We spreken over warme gevoelens die we koesteren voor iemand, maar dat ‘warm’ kunnen we nu letterlijk nemen: ervaren warmte wordt geprojecteerd op de persoon die we enige tijd daarna moeten beoordelen. Ook het omgekeerde effect doet zich voor: het kort vasthouden van een ijsdrankje heeft een veel koelere beoordeling tot gevolg. Natuurlijk is niemand zich bewust van dit zogeheten priming effect: het verschijnsel dat omgevingsprikkels – zoals het vasthouden van warme koffie – later gedrag onbewust stuurt (zie kader).
Vrije wil
De implicaties van dit afbrokkelende zelfbeeld, waarin wij niet langer de redelijke dieren op deze wereld zijn, lijken serieus. In onze westerse moraal is bijvoorbeeld filantropie een belangrijke maat voor de goedheid, maar de econoom James Andreoni heeft overtuigend aangetoond dat weggeven-om-niets een illusie is. Het is mensen te doen om de ‘warme gloed’ die met vrijgevigheid gepaard gaat.
Ook het strafrecht moet onze afhankelijkheid van het onbewuste incorporeren. Er is geen verantwoordelijkheid te nemen voor een misdaad als de vrije wil een illusie is. Een meer pragmatisch strafsysteem waarin iemand wel of niet heropvoedbaar is, en dus óf levenslang vastzit, óf wordt geresocialiseerd (desnoods op een Clockwork Orange-manier), voelt als een niet-humaan en ongemakkelijk strafsysteem, maar past het best bij ons bijgestelde zelfbeeld.
En intussen zijn we speelbal in een oplaaiende oorlog tussen neuromarketeers. Met meer kennis van het manipuleren van het onbewuste kunnen we er zeker van zijn dat reclame snel slinkser gaat worden (denk aan de gepersonificeerde advertenties die voorbijkomen als we surfen op Amazon.com). In zo’n context is ons gevoel van autonomie nog meer misplaatst. Ook de politiek zal meer Amerikaans worden dan nu het geval is. Waarom zouden onze politici en spindoctors geen gebruikmaken van middelen die kiezers via een populistisch onderbuikgevoel onbewust richting hun partij leiden?
Drogbeeld
De conclusie van al het onderzoek lijkt steeds dezelfde: hoewel we onszelf denken te ontdekken in de spiegel, zien we slechts een drogbeeld. Velen interpreteren dit als de grote mislukking van het zelfkennisproject van de westerse filosofie. Het belang van de rede en het bewustzijn wordt teruggeschroefd tot een niveau waarin het nauwelijks nog een rol lijkt te spelen in wat het betekent om mens te zijn. David Hume had al die tijd al gelijk en heeft zijn antropologie nu ook wetenschappelijk bewezen gekregen.
Toch gaat dit net iets te snel. Het ‘Ken uzelf!’ betekent vooral ‘Ken uw plaats!’, en wat streven we in de wetenschap anders na dan een fascinerende plaatsbepaling van onszelf? Het is precies vanwege de rede en het bewustzijn dat we onszelf kunnen leren kennen als wezens die voor zichzelf slechts beperkt doorzichtig zijn. Het zijn precies de rede en het bewustzijn die in de vorm van wetenschappelijk onderzoek kunnen zeggen hoe en wie wij zijn.
We hebben door de eeuwen heen ontdekt hoe we met een kritische houding elke kennisclaim, ook filosofische, kunnen toetsen door rigoureus wetenschappelijk onderzoek te doen – desnoods tot we erbij neervallen. Maar dan hebben we ook goede redenen om te zeggen dát wij van handeling naar handeling, van keuze naar keuze, van gedachte naar gedachte, van opvatting naar opvatting geduwd en getrokken worden door onbewuste prikkels. Dát kunnen we toch maar mooi zeggen!
Bovendien kunnen we dit gewonnen inzicht omtrent onszelf ten goede aanwenden – of voorkomen dat het ten kwade wordt gebruikt. Het begint met zoiets simpels als schonere toiletten op luchthavens door een afbeelding van een vlieg mee te bakken in porseleinen urinoirs. Daarna weten we Amerikanen slim te strikken voor een broodnodige pensioenopbouw die anders door uitstelgedrag niet wordt gerealiseerd. Het Save More Tomorrow-plan, ontworpen door Richard Thaler, co-auteur van de internationale bestseller Nudge, maakt juist gebruik van ons onbewuste uitstelgedrag. Er wordt afgesproken dat je nu nog niet spaart, maar pas bij je loonsverhoging, en als je dat niet wilt, dan zeg je straks het contract op. Achtenzeventig procent van de mensen accepteert dit plan, vrijwel niemand stapt uit, en zo sparen Amerikanen de dollars die straks nodig zijn om te genieten van hun oude dag. Wanneer, ten slotte, marketingonderzoeker Kathleen Vohs en anderen laten zien wat de schrikbarende negatieve invloed is van zelfs maar denken aan geld op de mate waarin mensen willen samenwerken (zie kader), dan begrijpen we hoe asociaal gedrag in de financiële sector zit ingebakken en dat streng overheidsingrijpen volstrekt legitiem is.
Hume had gelijk dat ‘reason is the slave of the passions’, maar hij en nuook wij hebben dat toch maar mooi ontdekt. Door na te denken, door onderzoek te doen, door nieuwe generaties in te wijden in de wetenschap en haar methodes. Het recente psychologisch onderzoek naar het onbewuste is zo, paradoxaal genoeg, een grote overwinning van onze rede op onze onwetendheid. Het komt er nu op aan deze kennis op een goede manier toe te passen.
