‘Ons rechtsysteem zorgt er volgens Spinoza voor dat we elkaar de kop niet inslaan, maar als je echt iets wilt bereiken geldt een ander recht.’ Het is mede door dit idee dat het denken van Spinoza revolutionair is, vertelt filosoof Maarten van Buuren.
Stel je voor dat je alles mag doen. Je mag je buurman de kop in slaan, je mag je collega bestelen, je mag je vrouw verkrachten. Je mag alles doen wat jou in staat stelt je beter in het bestaan te handhaven. Dit noemt Spinoza natuurrecht. Het natuurrecht is het recht dat geldt in de natuursituatie. Hierin verkeren mensen en dieren in een situatie die voorafgaat aan de samenleving.
‘Spinoza redeneert dat mensen in de natuursituatie de behoefte voelen om steun te zoeken bij elkaar’, zegt Van Buuren. ‘Er geldt het recht van de sterksten, maar ook grote en sterke mensen moeten slapen en het kan zomaar dat een paar buren afspreken om jou op dat moment van zwakte de kop in te slaan en je huis leeg te roven. De neiging van mensen is van meet af aan geweest om de koppen bij elkaar te steken en als groep af te spreken elkaar te verdedigen tegen de vijandige buitenwereld.’
Spinoza vs. Hobbes
‘Op dit punt begint Spinoza’s theorie af te wijken van die van andere denkers, zoals Thomas Hobbes. Hobbes zegt dat een samenleving ontstaat op het moment dat de mensen onder dreiging van gevaar al hun natuurrechten overdragen aan de vorst. De vorst is degene die beslist of hij mensen in de gevangenis zet of zelfs laat martelen. Dus als je gebruik wil maken van de veiligheid die een samenleving jou biedt, betaal je hiervoor een prijs. Je moet je rechten die je in de natuursituatie zou hebben, overdragen aan de autoriteiten.’
‘Spinoza stelt echter dat mensen geen afstand doen van hun natuurrechten op het moment dat we een samenleving vormen. We staan alleen voorlopig enkele van die rechten af aan een autoriteit die tegen ons kan zeggen: “Dit en dat mag je niet doen”, wat betekent dat we veilig over straat kunnen lopen. Ook wanneer we een samenleving hebben gevormd, blijven we natuurrechten bezitten en uitoefenen. We behouden volgens Spinoza in het samenlevingsrecht ons natuurrecht.’
De knikkers
‘Hoe ziet dat natuurrecht er uit, in de hedendaagse samenleving?’ vraagt Van Buuren zich af. ‘Ik ben opgegroeid in Maassluis’ vertelt hij. ‘Dat is een gereformeerd nest. Ik ging met mijn ouders naar de kerk en zij brachten mij de christelijke beginselen bij. Ik was een heel brave jongen en ik geloofde ernstig in God. Ik probeerde dan ook zo goed mogelijk te doen wat mij werd voorgehouden door de dominee, mijn grootouders en mijn ouders. Toen ik naar de middelbare school ging, raakte ik erg gecharmeerd van de meisjes. Op het schoolplein merkte ik dat die meisjes ervandoor gingen met de meest ordinaire jongens die de grootste bek hadden. Dat trof mij als zeer oneerlijk. De les die mij werd voorgehouden, was dat als je maar goed je best doet en je de instructies volgt die je vanaf het kansel gegeven worden, de beloning ook navenant is. Maar wat ik op het schoolplein merkte, is dat die les niet deugde. Ik begreep toen al dat ik me moest aanpassen aan de les die het leven mij leerde en ik me tussen het gewoel moest mengen, dat ik moest knokken, wilde ik überhaupt bij de meisjes terecht komen.’
‘Wat je hiervan leert, is dat als het om de knikkers gaat, dus om de dingen die er echt toe doen – om geld, om macht, om seks – er een anders soort recht geldt dan het recht dat in de rechtbank wordt uitgeoefend. De rechtbank verhindert dat we elkaar de koppen inslaan, maar het natuurrecht bepaalt aan wie de belangrijke dingen in het leven toevallen.’
Maarten van Buuren is professor Moderne Letterkunde aan de Universiteit van Utrecht. Daarnaast is hij Spinoza-kenner. Recent verscheen zijn boek ‘Spinoza. Vijf wegen naar de vrijheid?’
Dit artikel is exclusief voor abonnees
