Gek of geniaal? Geschiedenis van de waanzin

Waanzin is in de positieve opvatting een inspiratiebron: iets waar je van kunt leren, of dat nu gaat om je eigen diepste drijfveren, om de essentiële patronen van de kosmos of om kennis over gene zijde. Waanzin is dan een ‘bron’ waaruit je kunt putten voor ‘inspiratie’, of een ‘zone’ waar je doorheen kunt reizen en wijsheid op kunt doen. In dergelijke positieve opvattingen is waanzin verwant met dromen, trances en andere veranderde bewustzijnstoestanden.

Bij de sjamanen zien we voor het eerst in de geschiedenis een dergelijke positieve waardering voor andere soorten bewustzijn. Sjamanen worden vaak genoemd als eerste ‘beroepsgroep’ in de geschiedenis die zich met praktijken en rituelen inliet die we tegenwoordig als ‘psychotisch’ of waanzinnig zouden betitelen. Sjamanen waren in veel van de oudere culturen in Noord-Azië – voor de opkomst van de grote wereldreligies – mensen die zichzelf in een trance brachten, contact maakten met een wereld van goedaardige en kwaardaardige demonen, en zo kwade invloeden op het gewone leven afwendden. Sjamanistische praktijken en het bijbehorende wereldbeeld hebben direct en indirect diepe invloed gehad op de manier waarop later in de westerse geschiedenis werd gekeken naar mensen die tijdelijk onbereikbaar in een trance zijn. Tot op de dag van vandaag verschijnen er studies die betogen dat mensen met zware psychoses eigenlijk een soort sjamanen zijn, verdwaald in de tijd.
 

Ook de Grieken zochten graag contact met een andere wereld voor wijze raad en steun bij tegenspoed. Bekend is het orakel van Delphi, dat sprak in onverstaanbare klanken en wartaal, wat we tegenwoordig vooral met psychoses associëren. Zowel priesters, filosofen als koningen beschouwden die boodschappen van gene zijde als waardevol. Zo schrijft Plato dat waanzin een goddelijke gift kan zijn. In De Phaedrus laat Plato Socrates zeggen: ‘[…] in werkelijkheid komen de grootste zegeningen tot ons door de waanzin, mits die een geschenk van de goden is. Want wanneer de profetes in Delphi en de priesteressen in Dodona in vervoering raakten, brachten zij de Griekse staat en de burgers veel goeds. Maar als zij hun verstand gebruikten, leverde dat weinig of niets op.’

Bij de Grieken vinden we anderzijds ook de eerste theorieën over waanzin als een bedreiging voor het ordelijke, harmonieuze leven. De Grieken waardeerden het streven naar harmonie zowel in het persoonlijke leven als in de maatschappij, en zelfs de hele kosmos. De medici uit de traditie van Hippocrates verwierpen het idee dat waanzin van doen zou hebben met de godenwereld. Ze meenden dat bij waanzin – en ziektes in het algemeen – de balans was verstoord van de vier lichaamsvloeistoffen, bloed, slijm, gele gal en zwarte gal. Te veel zwarte gal leidde tot zwartgalligheid of melancholie, terwijl te veel bloed in verband stond met manie. Hier werd de basis gelegd voor wat twee millennia later een ‘bipolaire stoornis’ zou heten, een ziekelijke stemmingswisseling.

Ongetwijfeld waren in antieke en prehistorische tijden de wartaligen, de onaangepasten en de door-geesten-bezetenen slechter af dan nu. Honger, slavernij, uitsluiting en eenzaamheid zullen hun lot zijn geweest – zoals die altijd het lot zijn van de verstotenen der aarde. Ook bij de Grieken kon niet iedere schizofreen zijn eigen orakeltoko opzetten. Desalniettemin werd in antieke en prehistorische visies de waanzinnige in staat geacht iets te bereiken wat niet voor iedereen is weggelegd: contact met een andere wereld dat zo verpletterend en verbijsterend uitpakt dat hij slechts in tongen, orakel- en wartaal kan spreken. Wanneer de omgeving van dergelijke ‘geïnspireerden’, ‘zieners’ of ‘bezetenen’ welwillend genoeg was, en wanneer de waanzinnige in zijn gedrag en ‘tekstproductie’ enigszins in sociaal geaccepteerde banen te leiden was, dan kon de waanzinnige ook in de eeuwen daarna op positieve belangstelling rekenen. Zijn uitingen en profetieën werden met bijzondere aandacht gevolgd en zijn ogenschijnlijk zinloze taal en handelen werden geïnterpreteerd als mystiek, veelbetekenend en visionair. De heilige waanzin is eeuwenlang beschouwd als betekenisvol en als een vorm van contact met een andere werkelijkheid. Dit contact kon des duivels zijn en reden voor vervolging, maar ook van goedaardig-goddelijke aard en aanleiding voor een vorm van heiligenstatus. Hoe dan ook, hoewel de betekenis van waanzin soms als satanisch werd gezien, werd ze niet doodgezwegen als zinloos epifenomeen van een defect brein, zoals tegenwoordig vaak het geval is.
 

Een andere voorloper van de hedendaagse waanzin is goed zichtbaar in de Middeleeuwen, in de bonte verscheidenheid van dollen, zotten en narren. Dezen liepen vrij rond; er waren nog nauwelijks instellingen of tehuizen waar deze verzameling personen als afzonderlijke groep bijeengezet werd. Soms werkten ze net als anderen, soms kwamen ze op plekken terecht als de kermis of belandden ze in de bedelarij. Een beeld of stereotype dat toen in omloop was, was dat van de eenzame ‘woudman’, die verwilderd met een knots of tak in zijn hand in de bossen leeft. Na mislukking in het sociale of amoureuze leven had deze zich teruggetrokken in een vorm van geïsoleerde, gevaarlijke en ontremde waanzin.

Het probleem met al deze lieden was dat ze sociaal onaangepast waren tot op het storende, hinderlijke en bedreigende af. Daarom werden ze vaak weggejaagd of door familie opgesloten. Ze gedroegen zich vreemd, aanstootgevend en onvoorspelbaar, en hun lot was derhalve onbestemd. Deze groep kende een grote verscheidenheid: van mensen die we tegenwoordig zouden aanduiden als zwakzinnigen, als epileptici, ‘lunatici’ (wier zotheid samenhing met de stand van de maan) en vesami (door drank- of voedselvergiftiging razend geworden).

Voor sommige van deze ‘devianten’ was een carrière als nar mogelijk. In die rol drongen ze door tot de huizen van geestelijken en tot de middeleeuwse hoven. Ze dienden ter vermaak en soms ook lering wanneer ze mensen de spreekwoordelijke spiegel voorhielden. Verdere mogelijkheden voor de narren kwamen met de narrenfeesten en de opkomst van het carnaval. De onaangepastheid van de nar werd op die manier positief aangewend en kreeg een kritische functie en plaats in de samenleving. Zotheid was in potentie een positief fenomeen als breekijzer in een overgereguleerde samenleving. Voor Erasmus in zijn Lof der zotheid was die een noodzakelijk tegenwicht tegen redelijkheid en bezonnenheid. Zonder zotheid geen genot, geen liefde, geen passie en zelfs geen religieuze vervoering.

Naast de rol als ‘ziener’ van voor anderen verborgen werelden en geheime betekenissen had de waanzinnige nu de rol gekregen van ontmaskeraar van pretenties en criticus van zeden en gewoonten. Tot op de dag van vandaag is waanzin in de vorm van spot en zotheid inspiratiebron en sjabloon gebleven voor dichters, kunstenaars en cabaretiers. In het dagelijks taalgebruik zien we sporen van het beeld van de zotheid terug: als iemand zichzelf ‘een gek mens’ noemt, is dat geen aankondiging dat de koffers gepakt moeten worden om naar de inrichting af te reizen, maar een zelfbeschrijving van iemand die er prat op gaat zich niet aan te passen en zelfs om zottige impulsen de vrije loop te laten.
 

Niet iedere waanzinnige was cabaretier avant la lettre. Vanaf het eind van de Middeleeuwen veranderden de westerse samenlevingen ingrijpend: industrie kwam op, godsdiensttwisten breidden zich uit en de stedelijke bevolking nam sterk toe. Een deel van de (vrouwelijke) dollen, mystici en zotten kreeg het negatieve stempel van ‘heks’ op zich; ze zouden zich inlaten met de duivel en door tovenarij hun medemensen schade berokkenen – ze werden dan ook streng vervolgd. De net opkomende (medische) wetenschap sprong voor hen in de bres en beriep zich op redelijkheid en menselijkheid om deze slachtoffers van onwetendheid en religieuze waanzin te bevrijden: heksen waren niet bezeten, maar ziek. Aanvankelijk bracht dit de dollen en de gekken van de regen in de drup. Heksen werden niet langer verbrand, maar dit betekende niet dat de groep van onaangepaste dollen en zotten een eigen clubhuis kreeg, een beurs of inkomstengarantie. Integendeel, tijdens de opkomst van de economisch-rationeel-wetenschappelijke samenleving werden de nuttelozen, de bedelaars, zwervers en verwarden steeds minder getolereerd in de volle steden. De Grote Verbranding was voorbij, maar de tijd van de ‘Grote Opsluiting’ (een term van de Franse filosoof Michel Foucault) was aangebroken. De opsluiting van redelozen, nuttelozen en zinlozen was wreed; in donkere kerkers werden velen als outlaws vastgehouden aan kettingen en mishandeld.

Aan het begin van de negentiende eeuw veranderen behandeling en ideeën over waanzin ingrijpend. De medische professie deed haar intrede in de gestichten en voor het eerst werd een categorie van psychiatrisch patiënten onderscheiden, verschillend van allerlei criminelen, vagebonden en mystici. Binnen deze patiëntengroep brachten de medici steeds meer differentiatie aan: de ongeneeslijken tegenover de geneeslijken, de verschillende soorten manieën tegenover de melancholici et cetera. Onder leiding van zenuwartsen werden de gestichten de plaats waar de zegetocht begon van het beeld van de waanzin als lichamelijk individuele afwijking. Wat eeuwenlang was gezien als betekenisvol handelen, werd nu gereduceerd tot bijeffecten van een lichamelijke stoornis. De orakelende wartaal van de ziener noch de spottende blasfemieën van de nar werden nog gehoord. ‘Geestesziekten zijn hersenziekten,’ luidde het adagium. De therapieën bestonden aanvankelijk uit rust houden, wisselbaden, insulinetherapie en zelfs lobotomie en elektroshocks om via de hersenen die onwillige geest te bedwingen. De laatste halve eeuw heeft een enorme groei gezien in het gebruik van psychofarmaca om de waanzin te onderdrukken, zowel binnen als buiten de inrichting. Doordat deze middelen wel enig effect hebben – hoewel zelden enkel het gewenste effect – is tegenwoordig alom het idee gegroeid dat waanzin vooral een neurologisch probleem zou zijn. Het beeld van de waanzin in de hedendaagse psychiatrie is daarmee bijzonder eenzijdig geworden, maar wel zeer populair.

Mensen zijn echter altijd gefascineerd gebleven door degenen die zich in de gestichten bevonden. Naast de angst die we voelen voor het vreemde en onbegrijpelijke menen we in de waanzin nog steeds hemelse inspiratie, extase en creativiteit te kunnen vinden. Voor de in zichzelf lachende gek voelen we medelijden of afkeer, maar soms vermoeden we ook dat hij iets vat wat ons ontglipt. Manisch uitzinnige opwinding vermoeit, maar maakt ons soms ook jaloers wanneer we zelf zo weinig bewogen worden door de dingen. Psychotische gedachtesprongen vinden we bizar en onbegrijpelijk, maar we raken ook gefascineerd door de originele associaties en vergezochte verbanden. Dit alles is niet nieuw: waanzin is in alle tijden zowel bewonderd als gevreesd en verguisd. Om dit te begrijpen moeten we verder kijken dan wat de waan van de dag in media en psychiatrie aan de orde stelt en de geschiedenis van het denken over waanzin nagaan.

Wouter Kusters is filosoof en schrijver. Momenteel werkt hij aan zijn nieuwe boek Filosofie van de Waanzin dat najaar 2013 bij Lemniscaat wordt uitgegeven. In 2005 won hij met Pure waanzin de Socrates Wisselbeker voor het beste filosofieboek.