Frits Bolkestein over het liberalisme van Sir Karl Popper

Liberale consensus

Popper is mijns inziens vooral representatief voor een libera­le geesteshouding, een houding die dominant was in het Europa van voor de Eerste Wereldoorlog in het algemeen en in het Wenen waarin Popper opgroeide in het bijzonder. Ondanks de keizerlijke censuur bestond er in het vooroorlogse Wenen in praktijk immers een grote mate van academische en artistieke vrijheid. Het was in dit Wenen van Freud, Adler, Wittgenstein en Schönberg, een stad die op dat moment ontegenzeggelijk op het hoogtepunt van zijn culturele en wetenschappelijke levens­kracht verkeerde, dat Popper opgroeide en met hem ook Arthur Koestler en Friedrich von Hayek, twee andere auteurs die in de twintigste-eeuwse liberale of in ieder geval anti-totalitaire canon hun plaats hebben gevonden.

In zijn opvoeding kreeg Popper veel mee van de waarden van het burgerlijk-emancipatorische of sociaal-liberalisme dat de eerste decennia van de twintigste eeuw kenmerkte: een open geesteshouding gericht op geestelijke ontwikkeling, een soci­aal engagement gericht op emancipatie van de lagere klassen in de samenleving, een kritisch-rationalistische aanpak in weten­schappelijke vraagstukken en een sterke afkeer van dogmatische of absolute denkschema’s. Middels een confrontatie met de standaardwerken van de westerse literatuur die hij in de bibliotheek van zijn vader vond en persoonlijke ontmoetingen met de vele begaafde academici en kunstenaars die Wenen op dat moment bevolkten, werd Popper grondig gevormd in de liberale consensus.

Maar al in Poppers jonge jaren waren de tekenen van verval van deze Europese liberale consensus te zien. Het zaad was reeds gezaaid voor de communistische revolutie in Rusland en voor de opkomst van fascistische en nationaal-socialisti­sche bewegin­gen in Italië en Duitsland. Irrationalisme en krijgszucht kregen alle ruimte om het cement van de vrije samenleving aan te vreten. Men mag niet vergeten dat hetzelfde Wenen waarin Popper opgroeide, ook de stad was waarin de mis­lukte kunst­schilder Adolf Hitler de inspiratie vond voor zijn politieke denkbeelden.

Ziehier een fundamenteel probleem voor het liberale project. Het vooroorlogse liberalisme bleek niet bestand tegen de anti-liberale krachten die dankzij de grote mate van acade­mische en politieke vrijheid helaas maar al te vaak vrij spel kregen. Hierbij speelde eveneens een belangrijke rol de pas­sieve houding van wat ik, met een term die ik aan Isaiah Berlin ontleen, de fellow-travellers of the fellow-travellers zou willen noemen: al diegenen die, hoewel zij zelf geen anti-liberale denkbeelden koesterden en daarom toch goede redenen moeten hebben gehad om het liberalisme tegen haar vijanden te beschermen, het uiteindelijk toch niet nodig achtten rede en vrijheid te verdedigen tegen de aanvallen van de totalitaire intellectuele en politieke stormtroepen. Het verval van het liberalisme was voor een niet onaanzienlijk deel dus ook te danken aan de passiviteit van hen die toch belang zouden moeten hebben gehad bij haar behoud: de intellectuelen, de politici, de burgerij.

Een van de belangrijkste uitzonderingen op deze regel werd gevormd door Karl Popper zelf. Al zijn werken lijken het product van een gepassioneerd verzet tegen het zich sluiten van de westerse geest voor het opkomende totalitarisme. In zijn Logik der Forschung neemt hij krachtig stelling tegen de critici van de rede. Twee andere, ongeveer tegelijk geschreven werken, The open society and its enemies en The poverty of historicism zijn mijlpalen in de strijd tegen fascisme, natio­naal-socialisme en communisme. Samen met Isaiah Berlins Four essays on liberty en Friedrich Hayeks The road to serfdom vormden deze werken de meest krachtige verdediging van het politieke vrijheidsidee tegen de gecombineerde bedreiging van Hitler, Mussolini en Stalin.

Helden

Het is daarom des te betreurenswaardiger dat juist deze uitne­mende auteurs, die toch de vrijheid in het uur van haar hoog­ste nood met kracht verdedigden, nu vergeten dreigen te wor­den. Het doet mij denken aan de stelling van de Franse filo­soof Alain Finkielkraut die meent dat het geheugen tegen­woor­dig lijkt te berusten op het vergeten van alles behalve het criminele. Zo herinneren wij ons tegenwoordig vooral de Goelag en Auschwitz, maar niet langer het heldhaftige verzet tegen het totalitarisme en de uiteindelijke triomf van de vrijheid over de onvrijheid. Wij dreigen nu de diepe waarheid van Churchills woorden te verge­ten: in dit totalitaire moment toonden de voorvechters van de zaak van de vrijheid zich van hun beste kant – het was in dat opzicht werkelijk their finest hour.

Ook het liberalisme springt in dit opzicht helaas slordig met haar helden om. Het leven en werk van Sir Karl Popper zijn naar mijn mening ver­plichte studiekost voor een ieder die de zaak van de vrijheid toegedaan is. Dit wil niet zeggen dat er op onderdelen geen kritiek op het werk van Popper zou kunnen worden uitgeoefend. In de inleiding van The open society and its enemies merkt Popper terecht op dat het voor de overle­vingskansen van onze bescha­ving essen­tieel is te breken met de gewoonte van slaafse verering van grote mannen. In die geest daarom enige kritische woorden over zijn eigen werk.

Poppers beroemdste bijdrage aan de geschiedenis van de poli­tieke theorieën, het eerder genoemde The open society and its enemies, is een krachtig pleidooi voor vrijheid en democratie. Alleen al om zijn nimmer aflatend verzet tegen het totalita­risme in al zijn verschijningsvormen verdient hij een blijven­de plaats in de liberale canon. Maar zijn buitengewoon krach­tige, soms zelfs emotionele aanvallen op de werken van Plato, Hegel en Marx zouden bij de minder zorgvuldige lezer ten onrechte de indruk kunnen wekken dat deze denkers niet de moeite van het lezen waard zijn.

Welnu, niets is minder waar. Zelfs wanneer men de kritiek van Popper op deze denkers deelt – wat betreft Hegel en Marx doe ik dat zeker, over Plato verschillen wij misschien van mening – moet men toch de lezer duidelijk maken dat deze wel de werken van de grote denkers ter hand moet nemen. Alleen door zelf met de in hun werken verwoorde ideeën aan de slag te gaan, kan het individu immers zijn geest vormen en zijn rede­neerver­mogen aanscherpen. Alleen zo creëert men de open gees­teshou­ding die voor het voortbestaan van een open gemeenschap nood­zakelijk is.

Popper zelf heeft zich voor de felheid van zijn aanvallen op vooral Plato en Hegel in latere uitgaven van The open society and its enemies overigens enigszins verontschuldigd. Hij erkent dat hij een mildere toon had kunnen aanslaan maar voert daarbij te zijner verdediging aan dat de omstandigheden hem niet toestonden zijn woorden op een goudschaaltje te wegen. Ik roep in herinnering Poppers eigen stelling dat argumenten altijd in een bepaalde context worden ontwikkeld: in de perio­de waarin het liberalisme werd geconfronteerd met de totali­taire bedreiging van eerst nazisme en later communisme waren Poppers krachtige argumenten belangrijke wapens in de idee­nstrijd tegen de fellow travellers, de westers sympathisanten van de communistische dictatuur. Nu deze strijd gestreden is, lijkt het veeleer van belang erop te wijzen dat deze denkers wel degelijk de moeite van het bestuderen waard zijn. Met andere woorden: waar het werk in de periode tot 1989 een belangrijke rol heeft gespeeld in het beschermen van de open society, moet nu worden voorkomen dat door onnauwkeurige lezing van ditzelfde werk het proces in werking treedt van wat de Amerikaanse auteur Alan Bloom ooit ‘the closing of the American mind‘, of in ons geval the European mind,  heeft genoemd.

Lumpenintelligenz

Een tweede punt van kritiek is meer specifiek en betreft Poppers aanpak. The open society and its enemies is een poging het totalitarisme te verklaren vanuit het perspec­tief van de ideeëngeschiedenis. Evenals Isaiah Berlin zoekt Popper in deze geschiedenis naar de wortels van nazisme, fascisme en commu­nisme. Zowel Berlin als Popper zelf concen­treren zich bij deze zoektocht vooral op de invloeden van de grote denkers, in het geval van Popper filosofen als Plato, Hegel en Marx, in het geval van Berlin auteurs als Vico, Herder, Rousseau en De Maistre.

Dit is zeker een legitieme benadering. Maar men kan zich afvragen of het voor een goed begrip van de intellectuele oorsprong van het totalitarisme niet nuttiger zou zijn het niet te benaderen als de uitkomst van een debat tussen grote denkers, maar meer als een product van de verkeerde interpre­ta­tie van het werk van originele filosofen door tweede- en derderangs­denkers, meelopers en populariseerders, kortom de Lumpenintel­ligenz.

Naar mijn mening is het van belang na te gaan hoe en in wel­ke – vaak verwrongen – vorm bepaalde filosofische ideeën uiteindelijk op straat belanden, hoe ze als gevolg van ver­keerde interpretatie en vulgarisering uiteindelijk worden opgenomen in het politieke vocabulaire van mensen die aan zaken als vrijheid en democratie geen al te grote waarde hechten. Ik zal deze stelling proberen toe te lichten aan de hand van het werk van Karl Popper zelf. Ik zal proberen te laten zien hoe zelfs het werk van deze vurige pleitbezorger van de open society door sommigen kon worden misbruikt. Als casus zal ik het door hem geïntroduceerde begrip ‘social engineering‘ kiezen.

Zoals bekend, schetst Popper in The open society and its enemies een tweedeling tussen enerzijds het historicisme, met zijn heilsverwachting of nostalgische hang naar het verleden, en anderzijds het pragmatisme van de social engineer, de wetgever die met behulp van praktische voorstellen concrete, soms kleine problemen tracht op te lossen. Anders dan de historicist is de social engineer niet gemotiveerd door de wens een utopia te bouwen; hij wil slechts kleine maar concre­te verbeteringen in het alledaagse leven van mensen aanbren­gen.

Dit concept van social engineering is ongetwijfeld geïnspi­reerd door het sociaal liberalisme van de vorige eeuw­wende. Middels een reeks van concrete maatregelen en prakti­sche wetsvoorstellen legden de liberale voormannen van dat moment de basis voor de moderne sociale zekerheidsstelsels van West-Europa. In Engeland zijn hieraan namen verbonden als die van Lloyd George en Churchill. In Nederland denk ik vooral aan Van Houten en Treub. Men zou hierbij kunnen tegenwerpen dat aan de vroege ontwikkeling van sociale wetgeving ook en vooral de naam van de Duitse Rijkskanselier Bismarck verbonden is en dat deze beslist geen liberaal was. Dat is feitelijk correct, maar het doet niets af aan het feit dat het toch vooral soci­aal-liberalen waren die zich onderscheidden in deze eerste fase van ontwikkeling van het moderne stelsel van sociale zeker­heid.

Een heel andere betekenis kreeg het begrip social engineering in het denken van de radicale socialisten van de jaren zeven­tig. De late jaren zestig en de vroege jaren zeventig van de twintigste waren het toneel van grootscheepse socialistische experimenten. Lyndon Johnsons Great society was daarbij slechts voorspel. In Nederland kwam in 1973 met Den Uyls PvdA werkelijk de verbeelding aan de macht. Blauwdrukken werden aangeleverd voor een beter morgen en social engineering werd hierbij een tovermiddel.

Middels al dan niet moedwillig verkeerde interpretatie van Poppers denkbeelden werd social engineering omgevormd tot instrument van radicale politiek. Een klassiek voorbeeld hiervan vindt men in het werkje van de Engelse academicus Bryan Magee, uitgegeven in 1973 en in Nederlandse vertaling in 1974 verschenen onder de titel Popper. Magee slaagt over het algemeen uitstekend in het weergeven van de ideeën van de grote denker, maar gaat volledig de mist in wanneer hij de politieke gevolgen van Poppers project bespreekt. Hij geeft aan dat hij Poppers eigen klassiek-liberale gevolgtrekkingen niet kan aanvaarden en dat hij meent een veel betere, radicaal socialistische interpretatie te hebben gevonden. De correcte doelstelling die uit Poppers denkbeelden gedestilleerd kan worden, luidt volgens Magee: ‘Vergroot zo veel mogelijk de vrijheid van personen om te leven zoals ze dat willen.’ Hier­uit volgt volgens hem dat ‘massale gemeenschapsvoorzieningen in het onderwijs, de kunst, de huisvesting, de gezondheidszorg en alle andere aspecten van het maatschappelijk leven’ vereist zijn. Zo werd social engineering van praktisch liberaal tot radicaal socialistisch beleidsinstrument – van scalpel tot houwdegen, zou men kunnen zeggen.

Afsluitdijk

Stukje bij beetje, stapje voor stapje moest de wereld verbe­terd worden. Procent na procent zou de staat haar welda­dige invloed over economie en maatschappij uitbreiden. De werke­lijkheid bleek weerbarstiger. Het blauwdrukdenken bleek in de praktijk tot oplopende werkloosheid, stijgende inflatie, stagnatie van de economische groei, grotere begrotingstekorten en dus een groeiende staatsschuld te leiden. Het is mede door de negatie­ve associatie met dit socialistische project dat social engi­neering in liberale kring nog altijd een slechte naam heeft.

Ik wil deze kritiek hier enigszins kwalificeren. Social engi­neering heeft zoals gezegd in zijn utopische vorm veel schade aangericht, maar in een meer pragmatische vorm is het een benadering waarmee ook de liberaal – zij het met mate – uit de voeten moet kunnen. Laat ik dit toelichten met behulp van een aantal voorbeelden. Die zullen mij ook in staat stellen een kleine classificatie van verschillende vormen van social engineering te maken, van de aanvaardbare tot de meest onaan­vaardbare verschijningsvorm.

De eerste categorie wordt hierbij gevormd door praktische voorstellen die ook daadwerkelijk een verbetering in de leef­omstandigheden van mensen hebben betekend. Bekende voorbeelden hiervan zijn de liberale sociale wetten van het laatste kwart van de negentiende eeuw en de invoering van de leerplicht. Een minder voor de hand liggend, maar daarom niet minder geslaagd voorbeeld is het Zuiderzee-project: dat heeft Nederland voor altijd veranderd, in zekere zin zelfs werkelijk één gemaakt. Het verwezenlijkte daarmee precies de doelstelling van de oorspronkelijke ontwerpers. Behalve opwaardering van de status van ons land in het buitenland – het Zuiderzee-project werd in een categorie geplaatst met de aanleg van het Suez – en het Panamakanaal – zou het project volgens zijn voornaamste pleit­bezorgers vooral een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan de eenwording van ons land. Het betrof hier dan vooral een eenheid in geest. Ik citeer uit een uitgave uit het jaar 1901 van de Zuiderzee-vereniging: ‘Het denkbeeld ener Twaalfde Provincie voor het Vaderland te kunnen winnen, moet door iedere Vaderlander kunnen worden gekweekt en gekoesterd; die Provincie moet eigendom worden van gans het Volk, dat er iets in moet leren zien, dat ons verenigt bij al wat ons verdeelt.’ In een tijd waarin het land door verzuiling diep verdeeld was diende het Zuiderzee-project bij te dragen aan het creëren van een nationaal bezielend verband. Het is daar ontegenzeggelijk in geslaagd. Maar het heeft ook verdere positieve neveneffec­ten gehad. De bouw van de Afsluitdijk heeft de hoek van Frie­sland, tot dan een enigszins geïsoleerd en achterge­bleven gebied, als het ware ontsloten. Dit alles maakt het Zuiderzee-project een duidelijk voorbeeld van een geslaagd experiment in social engineering.

Een middencategorie wordt gevormd door beleidsideeën die uitwerking geven aan het oprechte verlangen van sociaal-libe­ralen om mensen niet alleen de kans op een beter leven te geven, maar hen ook daadwerkelijk te leren hoe dit betere leven bereikt zou kunnen worden. Een treffend voorbeeld hier­van vindt men in het experiment met de zogenaamde woonscholen. Uitgaande van de nobele doelstelling dat men mensen die daar duidelijk niet toe in staat waren, weer fatsoenlijk wilde leren wonen, werden op een aantal plaatsen in ons land, bij­voorbeeld in Amsterdam in het Zeeburgerdorp, hofjes ingericht waarin zogeheten asociale families onder toezicht van een sociaal werker leerden hoe men fatsoenlijk moest wonen. Het experiment was gebaseerd op het idee ‘dat deze mensen in principe te reclasseren moesten zijn, wanneer men hun maar gunstiger omstandigheden bood dan waarin ze gewend waren te leven.’ Dat klinkt misschien mooi en men kan zich voorstellen dat het wellicht in uitzonderlijke gevallen zelfs noodzakelijk zou kunnen zijn. Maar in praktijk eindigden dit soort projec­ten al snel in bevoogding. Volwassen mensen die tegenover een sociaal werker moesten verantwoorden hoe laat ze thuis kwamen, hoeveel geld ze uitgegeven hadden en waaraan ze dat geld hadden besteed – het is tegenwoordig allemaal ondenkbaar.

Bussing in Boston is vervolgens een voorbeeld van de derde categorie van slecht doordachte pogingen tot social enginee­ring die niet werkten. Teneinde een oplossing te vinden voor het verschijnsel van de facto segregatie van blanke en zwarte scholieren – de opkomst van wat in Nederland tegenwoordig met een slecht gekozen term ‘zwarte scholen’ wordt genoemd – be­sloot de gemeenteraad van de Amerikaanse stad Boston in 1974, na een gerechtelijke uitspraak die hem daar feitelijk toe verplichtte, over te gaan tot het vervoeren per bus van zwarte scholieren naar grotendeels blanke scholen.

Dit bleek twee onbedoelde gevolgen te hebben: ouders van kinderen uit de blanke middenklasse haalden massaal hun kinde­ren van school en schreven ze in bij privé-scholen. Het segre­gatieprobleem bestond nog altijd maar was nu een scheiding tussen hoofdzakelijk blank privé-onderwijs en hoofdzakelijk zwart openbaar onderwijs geworden. Het gehele openbaar onder­wijsstelsel in Boston kreeg hierdoor een soort tweederangs status. Daarnaast leidde het vervoer op grote schaal van kinderen van hun huis in het ene deel van de stad naar hun school in het andere deel tot de ondergang van de buurtscho­len, instellingen die een belangrijke rol speelden in het levend houden van een gemeenschapsbesef, vooral in armere wijken. Het werkte hierdoor indirect de verpaupering van deze achterstandswijken in de hand.

Goede bedoelingen

Dit programma was ongetwijfeld goed bedoeld, maar bleek dus in praktijk perverse consequenties te hebben. Het is daarmee een typisch voorbeeld van het verschijnsel van het ‘exces van goede bedoelingen’. In zijn verlangen een bepaalde sociale misstand te verhelpen, introduceert de sociaal acti­vist maar al te vaak maatregelen die in praktijk geen verbete­ring maar eerder een verslechtering van de situatie blijken teweeg te brengen. Zoals Popper zelf opmerkt in zijn inleiding bij de tweede editie van The open society and its enemies: ‘Onze grootste problemen stammen uit iets dat even indrukwek­kend en belangrijk als gevaarlijk is – ons ongeduld bij het verbeteren van het lot van onze medemens.’

De laatste of laagste categorie wordt gevormd door slechte of ronduit gevaarlijke vormen van social engineering die worden gerechtvaardigd met behulp van een beroep op een radicale utopie. Het exces van goede bedoelingen wordt hier gekoppeld aan een schokkend gebrek aan feitelijk medeleven met de perso­nen die door de voorgestelde maatregelen getroffen zouden worden. Het abstracte einddoel blijkt in dergelijke gevallen belangrijker dan het concrete lijden van individuen.

Een berucht voorbeeld hiervan is de eugenetische politiek in het socialistische folkshemmet in Zweden. Teneinde de zuiver­heid van het Zweedse ras te garanderen en het emancipatiepro­ces van de arbeidersklasse te versnellen door ongewenste elementen het voortplanten te beletten, werden in de periode tussen 1934 en de vroege jaren zeventig meer dan drieënzestig­duizend sterilisaties uitgevoerd. Bijna dertigduizend van deze operaties werden zonder de duidelijke toestemming van de patiënt gepleegd. Zweden was overigens niet het enige land waarin dergelijke praktijken aangetroffen konden worden. Ook in de andere Scandinavische landen, Duitsland en een aantal staten in de VS werd een actief eugenetisch beleid door middel van sterilisatie gevoerd.

Voor diegenen die misschien geschokt zullen zijn door mijn suggestie dat er ook racistische motieven aan deze socialisti­sche politiek ten grondslag hebben gelegen, het volgende. Een in 1941 door het Zweedse parlement aangenomen wet verklaarde dat een van de legitieme gronden voor gedwongen sterilisatie werd gevormd door eugenetica, gerelateerd aan ‘raciale hygi­ne’ of ‘genetische zuiverheid’. Deze raciale hygiëne had als voornaamste oogmerk het zuiver houden van de eigen bevolkings­groep door zwakke elementen het voortplanten onmogelijk te maken. Het was dus vooral een naar binnen gekeerd racisme, een sociaal-darwinistisch idee van zuivering en vervolmaking van het eigen ras door zwakke of onproductieve elementen het voortplanten te beletten.

Overigens werd de eugenetische politiek ook, zij het spora­disch, gebruikt om mensen uit minderheidsgroeperingen als de Roma-zigeuners en de Lappen het voortplanten te beletten. In ongeveer zevenhonderd gevallen bestaat het vermoeden dat mensen gedwongen sterilisatie moesten ondergaan op basis van het enkele feit dat zij een ‘zwervend bestaan’ leidden. Ik maak bij dit alles gebruik van gegevens uit een verslag van een in 1997 ingestelde onderzoekscommissie die onder de poli­tieke verantwoordelijkheid van mijn huidige collega in de Europese Commissie Margot Wallström viel.

Dit racisme was overigens niet uitsluitend kenmerkend voor het Zweedse socialisme. Ook in de Engelse Fabian Society, onder leiding van Sydney en Beatrice Webb, bevonden zich verklaarde voor­standers van eugenetica op zowel sociale als raciale gronden. Het meest radicale voorbeeld is wellicht George Bernard Shaw, een verklaard bewonderaar van Hitler en Stalin. Hij zag in eugenetica een belangrijk hulpmiddel voor het scheppen van een raszuivere en gezonde arbeidersklas­se. Wat te denken van de volgende uitspraak: ‘Wat nodig is, is een mense­lijke fokkerij’ die zou kunnen helpen ‘het gepeupel te elimi­neren wiens stem grote schade aan de gemene zaak kan aanbren­gen’. Het is een duidelijke echo van het soort denken dat ook aan de Zweedse eugenetische wetgeving ten grondslag heeft gelegen.

Hitlers uitspraken over de toekomst van het joodse bevolkings­deel in nazi-Duitsland waren voor Shaw duidelijk een zaak van nationale soevereiniteit. In een brief daterend uit 1938 aan Beatrice Webb, medeoprichtster van de Fabian Society, merkt Shaw op dat ‘wij het joodse vraagstuk zouden moeten oplossen door het recht van de staat te erkennen eugenetische experi­menten uit te voeren door ongewenste elementen te elimineren’. Terecht werpt de Engelse essayist Benedict Nightingale in een recent artikel in de Sunday Times de vraag op ‘wat nu erger is: geweld plegen of de wereld blauwdrukken voor geweldpleging aanleveren op een buitengewoon gevaarlijk moment in de ge­schiedenis’? Ik laat het, de citaten van Shaw in herinnering roepend, gaarne aan de lezer over deze vraag ieder voor zich te beantwoorden. Wat betreft Shaw zelf: Nightingale verwoordt uitstekend mijn gevoelens wanneer hij stelt dat ‘er maar één woord [is] dat goed genoeg is om de oudere Shaw en zijn “leun­stoel-bloeddorstigheid” samen te vatten: evil.’

Recycled innocen­ce

Het doel heiligde in dit soort radicale denken alle middelen. Men kan zich overigens afvragen hoe het mogelijk is dat de socialisten in Zweden na dergelijke wandaden verder hebben kunnen regeren. Hier doet zich wellicht een ander verschijnsel voor, namelijk wat in Amerika recycled innocen­ce wordt ge­noemd. Dit concept is ontwikkeld door de commenta­toren Peter Collier en David Horowitz. In hun bundel Destruc­tive generati­on, naar mijn mening een van de beste analyses van het radicalisme van de jaren zestig, stellen de auteurs zich­zelf de vraag hoe het toch mogelijk is dat men ter linker­zijde, na iedere gefaalde poging de socialistische denk­beelden in prak­tische politiek te vertalen, toch weer terug­keert naar dezelf­de utopische idealen, zonder ooit serieus verantwoording af te leggen voor het veroorzaakte leed: ‘Hoe’, zo vragen zij zich af, ‘is het mogelijk dat linkse intellectu­elen vertrouwen houden in hun idealen ondanks het overweldi­gende bewijs van falen van deze idealen in het verleden?’

Het antwoord leveren zij zelf: ‘Door hun onschuld te recycle­ren. Dit stelt hen in staat als het ware opnieuw geboren te worden, met handhaving van hun utopische geloof.’ Men gaat er blijkbaar vanuit dat de gevolgen niet belangrijk zijn, zolang de bedoelingen maar zuiver zijn. Dit is een gevaarlijke mis­vatting. Uitkomsten behoren de alfa en de omega van de poli­tiek te vormen.

Overigens gaat ook Karl Popper zich te buiten aan een vorm van recycleren van marxistische onschuld wanneer hij over het werk van Karl Marx schrijft dat hoewel ‘wetenschappelijk marxisme dood is, het marxistische gevoel van sociale verantwoordelijk­heid en de liefde voor de vrijheid moet blijven bestaan.’ Een sociaal verantwoordelijkheidsgevoel en een liefde voor de vrijheid zijn niet specifiek marxistisch. Het falen van het theoretische marxisme en van iedere poging het in praktijk te brengen, volgt daarentegen wel rechtstreeks uit de denkbeelden van Marx. Dit is bijvoorbeeld al in de late jaren twintig overduidelijk aangetoond in het boek Socialism, van de hand van een andere Oostenrijkse emigré, Ludwig von Mises. Dat Popper dit in de vroege jaren veertig niet helder voor ogen heeft, zij hem overigens vergeven.

Deze kleine classificatie van de praktische toepassin­gen van social engineering laat zien dat de ervaringen met dit be­leidsinstrument goeddeels negatief zijn. De liberale argwaan met betrekking tot social engineering vindt zijn oorsprong daarbij vooral in de catastrofale gevolgen van grootscheepse socialistische maakbaarheidsoffensieven.

Men moet vaststellen dat de onschuld waarmee dit instrument in de periode van de vorige eeuwwende kon worden gehanteerd, nu voorgoed verdwenen is. Deze kan op geen enkele manier gere­cy­cleerd worden. Een ieder die desondanks toch aan social engi­neering wil doen, dient zich daarvan duidelijk rekenschap te geven. Het is een bruikbaar middel wanneer het met zeer be­scheiden ambitie wordt gehanteerd, maar het is en blijft een gevaarlijk instrument en de voordelen van geslaagd gebruik wegen over het algemeen niet op tegen de mogelijke negatieve gevolgen van verkeerd gebruik.

Karl Popper is een voorbeeld voor elke liberale politicus. Hij was een open geest strijdend voor een open gemeenschap. Hij heeft de val van de muur nog meegemaakt en heeft dus na de bloeiperiode en het verval van het Weense liberalisme, na de lange nacht van de communistische dictatuur en de rebellie tegen de rede, uiteindelijk het liberalisme weer zien triomfe­ren. Dat maakt zijn levensverhaal voor mij als liberaal uit­eindelijk tot een hoopgevend verhaal.

Dit is de tekst van de Sir Karl Popper lezing, die Frits Bolkestein uitsprak op 17 november in De Brakke Grond in Amsterdam.