Finkielkrauts erudiete afrekening met simplificaties

 ‘Hij kijkt (…) achterom, hij komt niet over zijn verdriet over de verdwijning van de dingen heen, hij is kortom een oude zak’, schrijft Alain Finkielkraut over de Franse auteur Renaud Camus. Oude zak als geuzennaam, dat zou ook de Franse filosoof Finkielkraut zelf niet misstaan. Zijn nieuwste boek, Het onvoltooide heden, is een verzameling sociale kritieken waarin ‘de nadrukkelijkheid van de emotie [prefereert] boven de volledigheid van de inventaris’. Stukken van telkens slechts een paar bladzijden, voorzien van een speelse titel en een datum, waardoor het geheel het aanzien van een dagboek krijgt. Het is geschreven in ‘het eerste jaar van wat men wel het derde millennium noemt’, en elk stuk vindt z’n aanleiding in de actualiteit van dat gebroken jaar 2001.

Finkielkraut kiest zijn onderwerpen op een eigenzinnige manier, met een voorkeur die al sinds het begin van zijn oeuvre (het beroemde, samen met Pascal Bruckner in 1977 geschreven Le nouveau désordre amoureux) duidelijk aanwezig is, en waarvan de ernst niet te verdoezelen valt achter titels als ‘Een Nike-petje op een oud woordenboek zetten’ (over hoe Le Petit Robert, Frankrijks dikke Van Dale, onder politiek correcte druk veranderde van normatief naar descriptief), ‘De koe en de technofiel’ (over de digitale revolutie, die een einde maakt ‘aan het herkauwen, het peinzen en de stomme verbazing’) of ‘De gebeurtenis’ (over 11 september).

Een aantal van deze stukken kan worden afgedaan als ‘gemopper over de verdoemenis’ , al zijn ze daarom niet minder aangenaam om te lezen. Alain Finkielkraut (1949) is tégen mobiele telefoons, tégen houseparty’s, tégen leraren die zich niet boven de leerling durven te plaatsen. Waarvan akte.
Maar wie de bundel als geheel beschouwt, ziet dat het Finkielkraut eigenlijk steeds te doen is om drie dingen: de macht van de ene mens over de andere, de holocaust en het Midden-Oostenconflict. Hij leest de geschiedenis, interpreteert het heden en denkt over de toekomst op basis van die drie nauw verbonden thema’s.

Hij schrijft daar zo indringend over, dat wie Het onvoltooide heden leest, onwillekeurig zelf het nieuws gaat indelen in wel en niet-Finkielkrautige kwesties. Uit de Nederlandse actualiteit anno 2003 zijn bijvoorbeeld Jan Oegema’s boek over de publieke religie rond Auschwitz, Ayaan Hirsi Ali en zeker Gretta Duisenberg duidelijk Finkielkrautig. Maar niet: de slepende kabinetsformatie of de bouwfraude.

Hoe die scheidslijn met zoveel zekerheid te trekken valt, is moeilijk te zeggen, want Finkielkraut geeft in dit boek geen theorie over zijn wereldbeschouwing. Kennelijk krijgt de lezer die theorie tijdens het lezen van de praktijkgevallen vanzelf binnen, gelijk de vitamientjes bij het eten van een sinaasappel. It communicates before it’s understood, zou T.S. Eliot zeggen. Dit essayistisch boek dat niet eens zozeer de lezer meesleept, zoals dat van romans zo vaak gezegd wordt, maar dat de wereld rondom de lezer in een ander perspectief plaatst, is alleen om die reden al briljant te noemen – en wie zou het briljante durven duiden?
 

Waarschijnlijk zal Finkielkrauts boek deze kracht altijd behouden. Niet alleen de lezers van de Nederlandse vertaling, die een jaar na het Franse origineel verschijnt, zullen die manier van kijken van hem overnemen, ook generaties die nog moeten komen, zullen hun wereld beter kunnen zien door wat Finkielkraut schreef over de zijne. Hij is geen filosoof met een eigen systeem, maar een voorganger in het kritisch denken. Na de breuk in de tijd van 11 september, zwijgt Finkielkraut bijna twee weken, dan schrijft hij over zijn ontzetting en weer een week later constateert hij: ‘De verbijstering vervluchtigt al.’

Hoe beter het boek erin slaagt om de emoties hun nadrukkelijke werk te laten doen, des te sterker zich toch de vraag opdringt: wat is die achterliggende theorie? In zijn voorwoord schrijft Finkielkraut namelijk dat hij ‘algemene ideeën onder het toezicht van bijzondere gevallen [heeft willen] plaatsen.’ De vraag blijft wat die algemene ideeën dan zijn.

Het lijkt erop dat Finkielkraut, door zijn drie thema’s eindeloos en in steeds wisselende configuraties met elkaar te verbinden, ons wil vertellen dat de wereld het zonlicht niet waard is zolang er geen vrede in het Midden-Oosten is, en dat die vrede er niet zal komen zolang de Palestijnen geen water bij de wijn doen. ‘Want het is tenslotte zo dat gekoloniseerde volkeren nooit de legitimiteit van het moederland in twijfel hebben getrokken, noch a fortiori het geleidelijke opgaan van het moederland in een entiteit waarin zij uiteindelijk de meerderheid zouden vormen op hun programma hebben gezet.’ De keuze voor het woord moederland (métropoles in het origineel) is natuurlijk malicieus, en velen in en buiten Frankrijk beschouwen Finkielkraut inmiddels als slachtoffer van zijn eigen obsessie, een beetje zoals Leon de Winter in Nederland. Maar Het onvoltooid verleden toont bij nadere bestudering dat die diagnose voor Alain Finkielkraut niet aan de orde is.