Lange tijd werd er door de wetenschap gedacht dat er een werkelijkheid bestaat los van ons. Einsteins relativiteitstheorie gooide roet in het eten. De consequenties hiervan werden doordacht door de te jong gestorven Nederlandse denker Elsbach.
Relatieve Waarheden
De relativiteitstheorie van Albert Einstein zette niet alleen de natuurkunde op zijn kop, maar had ook grote gevolgen voor de filosofie. Nu Newton, die was uitgegaan van een absolute ruimte en absolute tijd, van zijn troon was gestoten, dreigde hij de grote Immanuel Kant in zijn val mee te sleuren. Het idee dat er onwrikbare kennis van de werkelijkheid bestond leek niet langer vol te houden en scheen niet meer dan speculatie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Ernst Cassirer verdedigde Kant tegen aanvallen die van verschillende zijden werden ondernomen, maar het was de jonge Nederlandse wiskundige en filosoof Alfred Coppel Elsbach (1896-1932) die dat op de meest consequente en overtuigende wijze deed. In 1924 publiceerde hij Kant und Einstein, dat door de laatste kritisch maar positief werd gerecenseerd. Ook uit andere publicaties bleek dat Elsbach een veelbelovend denker was, die ondanks zijn bewondering voor Cassirer wel degelijk met originele denkbeelden kwam. In zekere zin kan Elsbach worden gezien als een voorloper van het postmodernisme.
Elsbach kan worden gezien als een voorloper van het postmodernisme
Dat Elsbach, zoon van een Joodse industrieel uit Oss, niettemin volledig is verdwenen in de nevelen van de geschiedenis, had veel te maken met het feit dat hij op 35-jarige leeftijd zelfmoord pleegde. Deels als gevolg van zijn psychische problemen raakte zijn academische carrière in het slop, en omdat vrijwel zijn gehele familie tijdens de oorlog vermoord werd, was er later eenvoudigweg geen aandacht meer voor hem. Historicus David Wertheim onderneemt in dit boekje een intensieve speurtocht naar de schaarse gegevens omtrent Elsbach. Hiermee weet hij hem niet alleen aan de vergetelheid te onttrekken, maar schetst hij tevens een interessant beeld van de spanningen tussen natuurwetenschappen en filosofie in een tijd waarin alle zekerheden op de helling gingen.
Verloren in de tijd van Einstein: Op zoek naar de waarheid achter Alfred Coppel Elsbach
David Wertheim
Walburg Pers
175 blz.
€ 14,95
Het sprookje van de goddelijke mens
De ondertitel Humanistische antwoorden op Harari’s ‘Homo Deus’ zegt genoeg over dit boek. Voor wie Harari niet kent: deze spraakmakende Israëlische auteur beschreef in zijn eerdere werk met grove streken de wereldgeschiedenis. In Homo Deus is de toekomst aan de beurt. Hij beschrijft hoe de mensheid in de twintigste eeuw (bijna) goddelijke eigenschappen krijgt, zoals onmiddellijke communicatie op lange afstand, verplaatsen met de snelheid van het licht en zelfs onsterfelijkheid. Deze ontwikkelingen zullen geleid worden door algoritmes, die op hun beurt de plek van het goddelijke in zullen nemen.
De verschillende essays en interviews in dit boek werpen een uitermate kritische blik op thema’s die Harari aansnijdt, zoals autonomie, ecohumanisme, duurzaamheid, kunstmatige intelligentie, zingeving en vrije wil. De ware sprookjes voor hoogopgeleiden vindt u dan ook niet in dit boek, maar in dat van Harari. Om het boek volledig op waarde te schatten is enige voorkennis over Homo Deus vereist, maar ook op zichzelf werpen de teksten een interessante humanistische blik op filosofische thema’s.
Sprookjes voor hoogopgeleiden bevat bijdragen van en interviews met Marc Davidson, Neelke Doorn, Joachim Duyndam, Yolande Jansen, Elselijn Kingma, Jeannette Pols, Heleen Pott, Erik Rietveld, Joop Schippers, Cor van der Weele, Bert Gasenbeek en Denker des Vaderlands Daan Roovers. Het voorwoord werd geschreven door Lieteke van Vucht Tijssen, voorzitter van stichting Socrates. (SG)
Sprookjes voor hoogopgeleiden: Humanistische antwoorden op Harari’s ‘Homo Deus’
Dick Middelkoop (red.)
ISVW Uitgevers
116 blz.
€ 14,95
Mensenrechten zijn van alle tijden
De verlichtingsdenker Thomas Paine leefde in roerige tijden. Als activist speelde hij een rol in de Amerikaanse en Franse revolutie. Hij schreef veel invloedrijke boeken, waaronder De rechten van de mens. Dit is pas de eerste volledige Nederlandse vertaling, en dat terwijl het boek uit 1791 nog steeds actueel is.
Het boek is zowel erg abstract als concreet. Mensenrechten bestaan op het niveau van abstracte waarden als vrijheid, eigendom, veiligheid en verzet tegen onderdrukking. Paine geeft echter ook concrete invullingen aan deze waarden. Zo pleit hij voor een sociaal vangnet voor armen, pensioenregelingen en breed toegankelijke scholen. Deze zaken zijn vandaag de dag misschien vanzelfsprekender dan toen, maar zouden ook zo wegbezuinigd kunnen worden.
Dit weerspiegelt de dubbelheid in Paines betoog voor de rechten van de mens. Aan de ene kant laten de rechten van de mens iets tijdloos zien. Een fundament van onze samenleving en een idee dat al meer dan 200 jaar een fundamentele waarde vormt. Aan de andere kant laat het zien dat het denken in termen van onwrikbare mensenrechten ooit ontstaan is en vooral dat er voor gevochten is. Mensenrechten zijn niet vanzelfsprekend en daarom iets waar we ons over moeten blijven buigen en voor moeten blijven inzetten. (SG)
De rechten van de mens
Thomas Paine
Jabik Veenbaas (ver.)
Wereldbibliotheek
400 blz.
€ 24,99
