Home Drie boekrecensies: democratie, sneakers en denken met dieren

Drie boekrecensies: democratie, sneakers en denken met dieren

Door Rob Hartmans, Menno de Bree en Simon Gusman op 20 april 2020

Cover van 05-2020
05-2020 Filosofie magazine Lees het magazine

Nieuwe kansen voor de democratie

Jonge filosofen, historici, politicologen, psychologen en communicatiewetenschappers buigen zich over de vraag of nieuwe technologie de waarheid in onze democratie bedreigt. Er gloort hoop op het internet.

Nepnieuws, alternatieve feiten, internettrollen, filterbubbels, echokamers, gepersonaliseerde informatie, micro-targeting, post-truth – als het gaat over de invloed van digitale platforms op politiek en samenleving wordt er vaak een zorgelijke toon aangeslagen.

Geheel onterecht is dat niet, want maar al te vaak is gebleken dat grote tech-bedrijven en politici er niet voor terugdeinzen om ons te manipuleren. Maar is dat wel het hele verhaal? Hebben eerdere technologische revoluties – de boekdrukkunst en de komst van de tv – niet ook tot grote verschuivingen in de informatievoorziening en het gedrag van mensen geleid? Wordt ‘de waarheid’ zo sterk bedreigd? Biedt de digitale revolutie niet tevens kansen voor de democratie?

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Filosofie.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste verhalen over filosofie. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

In deze bundel buigt een reeks jonge filosofen, historici, politicologen, psychologen en communicatiewetenschappers zich over deze vragen. Zo kijken ze naar de veranderende context waarbinnen waarheidsvinding plaatsvindt en welke gevolgen dat heeft voor de democratie. Verder onderzoeken ze de mogelijkheden om kritisch burgerschap te stimuleren en de wijze waarop mensen via digitale platforms worden beïnvloed.

‘Het maatschappelijke immuunsysteem moet worden opgeschrikt’

Zoals altijd is het beeld niet eenduidig. Zo blijken Nederlanders veel minder gevangen te zitten in filterbubbels dan Amerikanen. Evenmin is bewezen dat met microtargeting – denk aan het schandaal rond Cambridge Analytica – verkiezingsresultaten doorslaggevend beïnvloed kunnen worden. Niettemin zijn er ook zorgelijke ontwikkelingen en stelt deze nieuwe werkelijkheid zowel de gevestigde media als de politiek voor grote uitdagingen. Dat biedt ook weer nieuwe kansen en zou in beginsel kunnen bijdragen aan een vitale democratie, die beter aansluit bij een wereld waaruit digitale communicatie niet meer weg te denken is.

In zijn voorwoord vergelijkt Robbert Dijkgraaf nepnieuws en algoritmische manipulatie – ongewild heel actueel! –
met een virus: ‘Maar net zoals ons lichaam zich beschermt tegen ziektekiemen door het vormen van antilichaampjes na een infectie, zo moet ook het maatschappelijke immuunsysteem zo nu en dan worden opgeschrikt. We leven nu midden in zo’n periodieke wake-upcall.’


Doen, durven of de waarheid? Democratie in digitale tijden
Jeroen de Ridder, Rens Vliegenthart en Jasper Zuure (red.) | Amsterdam University Press | 294 blz. | € 19,99

Denkstappen met sneakers

De geschiedenis van de filosofie zit vol met aansporingen om zelf na te denken. Socrates was een belangrijke pionier. Kant nam Horatius’ Sapere aude (‘Durf te denken’) als motto voor de Verlichting. En neokantianen ontwikkelden de techniek van het socratisch gesprek. De boodschap: we kunnen het wel, zelfstandig denken, maar vanzelf gaat dat allemaal niet.

Zonde, vindt Elke Wiss. In Socrates op sneakers laat ze zien waarom we vaak niet aan ‘echt’ denken toekomen – en hoe we onszelf daarmee tekortdoen. Wiss laat je stap voor stap zien hoe je door vragen te stellen het denken van jezelf en van je gesprekspartner vooruit kunt helpen. Daarbij draait het niet alleen om de techniek, maar ook om de onderliggende socratische gesprekshouding.

Wiss wil daarmee uitdrukkelijk verdergaan dan het aanleren van wat trucjes. Wie Socrates op sneakers leest, krijgt veel praktische tips over bijvoorbeeld het formuleren van vragen en de omgang met emoties en ongemak. Maar vooral word je ertoe verleid jezelf steeds meer op het spel te zetten. Dat dat lukt komt ook door Wiss’ aanstekelijke, toegankelijke en doorleefde manier van schrijven. Met dit boek is er geen excuus meer: sapere aude! (Menno de Bree)


Socrates op sneakers. Filosofische gids voor het stellen van goede vragen
Elke Wiss | Ambo |Anthos | 256 blz. | € 20,99

Denken met dieren

Eeuwenlang werden existentiële vragen beantwoord met mythologische verhalen. De natuur was gemaakt door goden en geesten en wij waren overgeleverd aan hun grillen en grollen. In de moderne tijd zijn deze verhalen verruild door de abstracte wetten van de natuur. Dat zijn, in tegenstelling tot de wil der goden, onveranderlijke principes. De natuur werd onttoverd: ze was niet langer
een magische plek, maar een doorgrondelijk mechanisch geheel. Dit had op zijn beurt gevolgen voor hoe wij over onszelf dachten. Zo werd de menselijke geest uit de natuur verbannen en gescheiden van het lichaam.

Koo van der Wal laat zien dat er scheuren zijn ontstaan in dit wereldbeeld. De natuur is niet alleen een verzameling van gemechaniseerde deeltjes, maar een ademend, dynamisch en veelkleurig geheel. Een nieuwe natuuropvatting is nodig, want de mechanistische opvatting is een van de redenen voor de huidige ecologische malaise. Van der Wal breekt een lans voor een natuuropvatting waarin weer oog is voor de inherente waarde van planten, dieren en ecosystemen.

Hij vertelt dan ook de hele geschiedenis van het denken over de natuur. Via de vrije wil, het onderscheid tussen lichaam en geest en de vraag naar de waarde van de natuur komt hij uiteindelijk uit bij een pleidooi voor de vergroening van ons denken. (Simon Gusman)

De symfonie van de natuur. Tableau van een kleurrijke en creatieve werkelijkheid
Koo van der Wal | Gompel&Svacina | 309 blz. | € 32,90