Immanuel Kant was voor René Gude een van de belangrijkste filosofen. In deze hommage aan Kant laat hij zien hoe de mens zijn vrijheid kan benutten – paradoxaal genoeg door zichzelf regels op te leggen.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Overwinning op zichzelf
Immanuel Kant handelde niet naar zijn eigen zwartgalligheid. Overdag werkte hij lichtvoetig, met Newtons fonkelnieuwe gravitatiewetten in de rug, aan een antwoord op de vraag naar het ontstaan van ons zonnestelsel. Zijn theorie staat nog steeds en is bekend onder de naam de Kant-Laplace-neveltheorie. In de avonduren bezocht de jonge Kant de Königsbergse galafeesten in Parijse stijl, en het is algemeen bekend dat hij gastronomie bijna even hoog aansloeg als autonomie, het centrale thema in zijn filosofie. Hij kleedde zich als een dandy en bezocht buiten kantooruren het boudoir van de beeldschone 23-jarige Maria Charlotte Jacobi. Kant noemt geslachtelijkheid in een van zijn werken een ‘grosser sinnlicher Genuss’ en er is geen enkele reden om aan te nemen dat hij niet uit eigen ervaring zou spreken. Kant was in het dagelijks leven eerder een levensgenieter dan een misantroop.
Maar als je zijn mening over de mens als soort leest, dan moet zijn sociale instelling het resultaat zijn van een zwaar bevochten overwinning op zichzelf: ‘Bedrijvige stupiditeit is het karakter van de menselijke soort. Wij zijn geneigd om snel het goede spoor op te pakken, maar dat vervolgens niet vast te houden om toch vooral niet aan één enkel doel gebonden te zijn. Domweg voor de afwisseling gooien wij halverwege ons plan van aanpak volledig om. Wij bouwen om te kunnen afbreken en wat het ontwikkelde deel van de mensen “leven” noemt, is een wonderlijk weefsel van langdradig tijdverdrijf, aanvallen van ijdelheid en een hele zwerm onnozele verstrooiingen. Het kinderlijke in de door onszelf voor groots gehouden bedoelingen, bij de verwezenlijking waarvan mensen zichzelf en anderen alle denkbare kwaad aandoen, staat het vermogen van mensen om zich te beteren zozeer in de weg dat – om niet te gaan haten waar je niet van kunt houden – het afzien van alle maatschappelijke genoegens slechts een klein offer lijkt.’
Waardigheid
Kant heeft gedurende zijn leven aan melancholie en Weltschmerz een grens gesteld. Hij is gaan houden van wat je niet kunt haten: de wereld, de mensen. Op zijn 64ste schreef hij in Kritiek van de praktische rede (1788) dat zijn dedain voor de mens en diens positie in de kosmos zelfs in diepe bewondering was veranderd. ‘Twee dingen vervullen het gemoed met steeds toenemende bewondering en eerbied, hoe vaker en aanhoudender het denken zich ermee bezighoudt: de met sterren bezaaide hemel boven mij en de morele wet in mij.’ Een enkele blik op de ver boven ons verheven sterrenhemel maakt ons weliswaar bewust van onze onbeduidendheid, maar hoe langer we daarover nadenken, hoe meer we beseffen dat onze positie weliswaar nietig is, maar niet niets. Dat besef, het bewustzijn van onze nietigheid, is groots.
Friedrich Schelling (1775-1854) had hetzelfde op het oog toen hij schreef: ‘In de mens slaat de natuur haar ogen op en aanschouwt zichzelf.’ Wij zijn inderdaad een minuscuul onderdeel van de natuur, maar wij kunnen haar kennen. In Kritiek van de zuivere rede (1781) betoogde Kant dat de waardigheid van de mens erin bestaat dat wij weliswaar nooit de zin van het geheel zullen vatten, maar dat wij ons wel een eigen plaats in het geheel kunnen verwerven. Wij kunnen ons een betrouwbaar beeld vormen van de ervaarbare wereld. Door de wereld te kennen, door onze rede te gebruiken, geven wij onszelf een stem in het kapittel. De rede is niets anders dan het vermogen om je stem te gebruiken in het maatschappelijke leven, in de politiek, in het gezin, in het buurthuis en in de multinationale onderneming. Het gebruik van de rede ís de bestemming van mensen in het ondermaanse – letterlijk. ‘Bestemming’ is geen verheven doel dat de natuur of een hogere macht in ons heeft gelegd. ‘Bestemming’ is geen geografische positie op een landkaart. Bestemming is letterlijk een stem in het kapittel krijgen. Bestemming is precies wat het zegt: de typisch menselijke activiteit van het spreken. ‘Bestemming’ is stem geven, de rede gebruiken en daarom de bevrijding uit onmondigheid.
Verdampte vrijheid
In Kritiek van de zuivere rede lag de nadruk slechts op het theoretische gebruik van de rede, namelijk de verwerving van een adequaat, samenhangend – lees: wetenschappelijk –wereldbeeld. Wij leren de wetmatigheden van de natuur kennen en zien dat wijzelf als onderdeel van de natuur daaraan onderworpen zijn. Maar in Kritiek van de praktische rede gaat Kant een stap verder. Wij kennen de wereld niet alleen, maar wij kunnen ook iets met die kennis uitrichten. Hoewel vrijheid in de zin van ‘ongebonden zijn aan de natuurwetten’ onbestaanbaar is, zijn wij toch wel degelijk bron en oorsprong van onze eigen handelingen.
Eigenheid, persoonlijkheid en vrijheid van handelen zijn weliswaar niet wetenschappelijk vast te stellen, maar ze zijn toch ook niet denkbeeldig. Het is zonder meer mogelijk om je eigen doen en laten een regel voor te schrijven en daarnaar te gaan leven. Wij kunnen ideeën formuleren, die wij niet aan de natuur ontlenen, maar die wij door ons er consequent naar te gedragen verwerkelijken (‘wirklich machen’). Zo kunnen wij het maxime ‘je moet oude dames helpen de weg over te steken’ tot vanzelfsprekendheid maken in onze civilisatie, terwijl de natuur zich aan oude dametjes niets gelegen laat liggen. Wij overtreden daarbij geen enkele natuurwet, maar wat wij doen is puur cultuur. Die sfeer is het domein van de vrijheid; daar kunnen wij doen en laten, daar geeft niet natuurnoodzakelijkheid de doorslag, maar de zuiver morele overweging. De vrijheid begint paradoxaal genoeg waar wij onszelf regels opleggen. Dat ‘onszelf’ is niet onbelangrijk. Als die regels door anderen aan ons worden opgelegd of afkomstig zijn van een bovenmenselijke instantie, dan verdampt de vrijheid onmiddellijk weer. Wij moeten zelfstandig, stemhebbend en stemgerechtigd zijn, of ieder van ons is niet meer dan een doelloos wervelende wolk atomen.
Door een realiseerbaar idee te verwoorden en daarnaar te leven, kunnen wij zaken tot stand brengen die anders in de wereld niet zouden bestaan, bijvoorbeeld gerechtigheid en vrijheid. De innerlijke zedenwet is ongelofelijk en inderdaad iets waar je, hoe langer je erover nadenkt, bewondering voor moet hebben. Deze toedracht opent ethische en politieke domeinen, waarin creatieve persoonlijkheden hun omgang met de wereld zelf kunnen vormgeven en tenminste ten dele auteur zijn van wat belangrijk en waardevol is in het leven.
Voordat de lezer nu afhaakt, omdat deze benadering getuigt van verbijsterende naïveteit, haast ik mij eraan te herinneren dat Kant niet alleen maar dolenthousiast was over de mensheid. Actieve domheid is voor hem nog steeds een goede kenschets van de menselijke soort. De praktische rede (het vermogen om onszelf en elkaar regels op te leggen) kan net als de zuivere rede zeer verkeerd gebruikt worden. Talloze historische catastrofes tonen aan dat de praktische rede in het gebruik tot grote perversies kan leiden. De maximes ‘indianen zijn geen mensen’, ‘Joden zijn kindermoordenaars’ en ‘islamieten zijn gewelddadig’ zijn geen van alle natuurwetten, maar ze hebben enorme praktische gevolgen. Kants tweede hoofdwerk heet niet voor niets Kritiek van de praktische rede. ‘Kritiek’ betekent grensstelling, het vaststellen van de reikwijdte.
Het besef van de vrijheid is groots, maar het dient direct van beperkende maatregelen vergezeld te gaan. Boven alle maximen en geboden die we onszelf kunt opleggen, kan een gebod geplaatst worden dat de kwaliteit en menselijkheid van alle anderen waarborgt. Dat gebod is de categorische imperatief die luidt: ‘Handel zo dat je altijd kunt willen dat de maximen van jouw handelen tot algemene wet kunnen worden.’ Wat jij wilt dat jou geschiedt, gun dat ook een ander. Als dat op chaos zou uitlopen, doe het dan zelf ook niet. Je bent vrij om de categorische imperatief als plicht op je te nemen. Je kunt het tenslotte ook laten, en als je het doet op bevel van anderen of een hogere macht, dan ben je nog steeds niet vrij.
Als je de categorische imperatief zelf laat gelden, letterlijk ‘autonoom’, dan kun je vrij zijn zonder schade aan te richten. Het is een veilige weg om het idee van een vrij opererende persoonlijkheid te realiseren in een door natuurwetten gedetermineerde kosmos. Als ik iets in de wereld wil betekenen, dan zal ik de moed moeten hebben om iemand te zijn.
