Met enige regelmaat klonk de afgelopen jaren de roep van wijlen Stephen Hawking en tech-ondernemer Elon Musk om waakzaam te zijn voor de autonome ontwikkeling van artificiële intelligentie. U kunt zich voorstellen dat hun roep gehoor vindt: als nota bene een astrofysicus en een tech-ondernemer waarschuwen voor de gevolgen van technologische ontwikkelingen, dan moet het menens zijn.
Hawking en Musk schetsen vergezichten, soms dystopisch van aard, maar doorgaans met een utopisch alternatief in de hand, zoals de kolonisering van het zonnestelsel. Dat Musk tevens de topman is van miljardenbedrijf Space-X is allicht niet toevallig; technologie en kapitalisme genereren wel vaker hun eigen zelfversterkende dynamiek.
Zulke vergezichten hebben ook iets weg van bliksemafleiders voor de meer prangende vragen over razendsnelle technologie-gedreven veranderingen in de huidige tijd – veranderingen die onze samenleving en leefwereld nu al sterk beïnvloeden. Dit nummer van Wijsgerig Perspectief duikt niet de toekomst in, maar onderzoekt en bevraagt juist de maatschappelijke impact van de hedendaagse techniek. Voor zover we over de schaduw van het heden heen kijken, doen we dat met een blik op de geschiedenis. Werden technologische ontwikkelingen van oudsher gevreesd of toegejuicht? Terecht of ten onrechte? En kunnen we daaruit lessen trekken voor de ontwikkelingen die typisch zijn voor de huidige tijd, zoals de IT-revolutie en de groeiende macht van sociale media?
In het bijzonder gaat de aandacht in dit nummer uit naar de verhouding tussen politiek en technologie. Zorgen over privacy, over de commodificering van de mens tot databundel en over het feit dat slechts een handjevol multinationals al onze online activiteiten faciliteren, beginnen enige maatschappelijke reuring te veroorzaken. Moet de politiek zich daarom bekommeren? Is dat een zaak die specifieke partijen aangaat? Hoe zit het eigenlijk met de kleur van technologische innovaties: zijn die niet zelf ideologisch – anarchistisch, neoliberaal – gedreven?
Technologische ontwikkeling wordt vaak voorgesteld als onvermijdelijk: zij kent een autonome dynamiek, waar de mens niet of nauwelijks sturing aan kan geven. Die passieve voorstelling van ons handelingsvermogen, in relatie tot de voortschrijdende techniek, vormt een mogelijke verklaring waarom visies op technologie van oudsher geen centrale rol hebben vervuld in grote politieke en ideologische stromingen. Wat we toch niet kunnen veranderen, is de moeite van het politiseren niet waard.
Ook wordt technologische ontwikkeling vaak voorgesteld als politiek neutraal. Technologie is niet links of rechts. De techno-utopisten en luddieten die door de geschiedenis heen zijn opgestaan kwamen uit verschillende ideologische hoeken: welke technologie-visie iemand aanhing, viel op basis van zijn of haar politieke voorkeur lang niet altijd te voorspellen. Geldt dat ook voor het huidige politieke debat? Daar lijkt het wel op: hoewel de ethische dimensies van technologische ontwikkelingen regelmatig tegen het licht worden gehouden, geldt dat nauwelijks voor hun politieke dimensies.
De essays in dit nummer suggereren dat deze twee voorstellingen misleidend zijn. Zij tonen dat technologie en ideologie op talloze manieren zijn vervlochten. Technologische innovaties hebben maatschappelijke gevolgen: ze roepen vragen op over hoe we de samenleving willen inrichten, en bieden daar vaak nieuwe mogelijkheden toe. Sommige innovaties zijn zelfs expliciet ideologisch gedreven – en ook al blijven de ideologische motieven verhuld, vaak zijn ze op de achtergrond wel degelijk aanwezig. Niet zelden is zelfs deze verhulling op zichzelf al politiek. Zo is de voorstelling dat technologische ontwikkeling onvermijdelijk is bijvoorbeeld vaak een verkapte oproep om de staat op afstand te houden en de vrije markt haar werk te laten doen wat betreft technische innovatie.
Dick van Lente, die in de jaren tachtig een proefschrift schreef over techniek en ideologie, opent het nummer met een historisch essay over de relatie tussen ideologie en technologie, zoals die zich in de laatste twee eeuwen heeft ontwikkeld. Promovenda Marjolein Lanzing gaat in op een thema uit de actualiteit: de gevaren van algoritmes die ons gedrag beïnvloeden op basis van big data, zogenoemde hypernudging. Promovendus Tom Kayzel neemt ons mee langs de geschiedenis van het macro-economische model en laat zien wat voor invloed dat heeft gehad op onze opvattingen over wat de politiek op economisch vlak vermag. Tenslotte interviewt redacteur Merel Talbi de Maastrichtse techniekfilosoof Tsjalling Swierstra over een lezing die hij onlangs uitsprak in de Eerste Kamer: ‘Kan technologie ook links zijn?’
