Bovenop de eenvoudige grafsteen van Herbert Marcuse (1898-1979) staan met uitroepteken de letters gebeiteld: ‘Weitermachen!’. Doorgaan! Dit was zijn levensmotto, dat hij dan ook veelvuldig aanhaalde in lezingen en discussies. In dit nummer van Wijsgerig Perspectief wordt ook weiter gemacht. In 1964, nu vijftig jaar geleden, verscheen zijn boek One Dimensional Man. In mijn exemplaar, een reprint uit 1970 bij Sphere Books, staat op de omslag een aanbeveling: ‘the most subversive book published in the United States this century.’ Ooit werden, zo gaat het verhaal, voor lezingen van Marcuse op de zwarte markt kaartjes verkocht. Zo beroemd was hij destijds bij de tegencultuur en even berucht bij de gevestigde orde. Nu is hij vrijwel vergeten.

Van Marcuse zijn in elk geval twee termen in het spraakgebruik overeind gebleven. De ene is ‘repressieve tolerantie’, de andere ‘eendimensionaliteit’. De eerste term wil zeggen dat onder het mom van vrijheid er sprake van onderdrukking kan zijn. Totalitarisme hoeft in een moderne samenleving niet het uiterlijk van terrorisme te hebben. De laatste term, die in dit nummer centraal staat, houdt in dat de maatstaven die we gebruiken om het bestaande te beoordelen aan dat bestaande zijn ontleend en daar niet buiten treden. Bij tweedimensionaliteit komt de kritische splijting tussen wat bestaat en wat mogelijk is in termen van een betere en menswaardiger wereld pas echt aan de orde. In de woorden van de kritische geestverwant van Marcuse, Ernst Bloch, klinkt dat zo: ‘Was ist kann nicht wahr sein.’