Socialisme als heilsbeweging en christendom als politieke macht zorgen voor culturele, morele en politieke catastrofes. Dit is een van de grondstellingen van de Poolse filosoof Leszek Kołakowski (1927-2009) die zich in de loop van zijn bewogen intellectuele leven heeft ontpopt tot een sceptische socialist zonder partij en een christen zonder kerk. Tot deze negatieve overtuiging beperkte Kołakowski zich niet. Zoals Immanuel Kant de kennis wilde begrenzen en zelfs opheffen om plaats te maken voor het geloven, zo wilde de Poolse filosoof de despotische woekerplant van de ideologieën bekritiseren om ruimte en vrijheid te creëren voor andere vragen die mens, vooral de Westerse mens bezighouden. Deze vragen hebben te maken met de ervaring van het kwaad, de weerbarstigheid van het absolute, God die we niet hebben verzonnen, het mysterie van het bestaan en de mythische beleving van het heilige, de menselijke kreupelheid en vrijheid, het vaak troosteloze levenseinde.
Er zijn nauwelijks thema’s uit de geschiedenis van de wijsbegeerte die Kołakowski niet heeft aangeraakt in een van zijn talrijke essays. Deze zijn bovendien vaak ironisch en juist daarom soms verwarrend voor wie in alle ernst een glashelder beeld wil hebben van een probleem of zelfs van de hele werkelijkheid. Kołakowski was zich goed bewust dat de werkelijkheid zich niet zomaar in categorieën en procedures laat vangen. Daarom is het zich begeven op wijsgerige paden niet zomaar een rationeel deskundige zoektocht naar de waarheid (zonder die ooit in handen te krijgen), waarbij we ons slechts dienen te bedienen van de juiste procedures. Er is voor hem echter geen filosofische zoektocht zonder aarzelen en twijfelen, zonder komisch struikelen of hilarisch/tragisch falen. Inconsequent de dingen buiten de sfeer van het beslisbare houden en even inconsequent sceptisch blijven, behoren volgens Kołakowski tot dat moeilijke laveren tussen de klippen van de (on)zekerheid en van de (des)illusie. Nee, een wijsgeer die nooit het gevoel heeft gekend een charlatan of een clown te zijn, maar die zich in de eerste plaats als ontmaskerende politieagent of vermanende priester gedraagt, zo iemand ‘moet wel een oppervlakkige geest zijn, wiens werk vermoedelijk niet de moeite van het lezen waard is’ (1989, p. 7).
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Kołakowski werd na zijn promotie over het vrijheidbegrip bij Spinoza hoogleraar aan de Universiteit van Warschau. Na zijn breuk met het communistische regime in 1968 verloor hij zijn leerstoel en zocht hij een academische uitkomst buiten zijn vaderland. Na wat dolen – het liefst wilde hij naar Parijs – bood All Souls College (Oxford) hem in 1970 een Senior Research Fellowship aan. Na zijn onverwachte overlijden in 2009 werd hij op het Powązki militaire kerkhof in Warschau begraven. Op basis van het onvertaalde interviewboek, Interessante tijd, angstige tijd, schreef Alicja Gęścińska een uitvoerig biografisch hoofdstuk in de bundel: Leszek Kołakowski. De onrust van onze eeuw (2014).
Kołakowski is in Nederland geen onbekende. Veel van wat hij heeft gepubliceerd is in het Nederlands vertaald. Ook hield hij in Amsterdam, Groningen, Nijmegen en Tilburg belangrijke lezingen die in de grote essaybundels (1990, 2005, 2012) een eminente plaats hebben gekregen. In 1983 ontving hij de Erasmusprijs.
Dit WP-nummer bevat de vier herwerkte lezingen van een ‘Kołakowski-studiedag’ in Kalmthout (Het Gemenebest, 22 november 2014). Ze tonen representatieve thema’s uit het werk van de Poolse filosoof. Het eerste essay behandelt de kritiek op het marxisme en op zijn wijsgerige implicaties voor de cultuur. In het tweede essay gaat Paul van Tongeren in op Kołakowski’s overtuiging dat we in de Westerse cultuur de duivel niet mogen vergeten, maar hem ter sprake moeten blijven brengen. Guido Vanheeswijck bespreekt de dubbelzinnige positie van de hedendaagse wijsbegeerte die enerzijds een afscheid van de klassieke uitwerking van metafysica vertolkt, maar anderzijds onderkent dat er een metafysische behoefte is, die volgens de Poolse filosoof onuitroeibaar zou zijn. In een kritisch afsluitend essay wijst Ben Schomakers op een misverstand van Kołakowski die heeft begrepen wat metafysica heeft proberen te begrijpen en meent in te zien waarom zij niet kon lukken, maar de wortels van die mislukking dienen we niet in de neoplatoonse wijsbegeerte van Plotinus en Proclus te zoeken.
Literatuur
- Kołakowski, L. (1989). Horror Metaphysicus. Kampen: Kok Agora.
- Kołakowski, L. (1990). Modernity on Endless Trial. Chicago: The University of Chicago Press.
- Kołakowski, L. (2005). My Correct Views on Everything. South Bend: St.Augustine’s Press.
- Kołakowski, L. (2012). Is God Happy? Selected Essays. Londen: Penguin.
Over Kołakowski:
- Cantillon, A. & Houdard, S. (2014). Dissidences. Jalons dans l’œuvre de Leszek Kołakowski, in: Archives de Sciences Sociales des Religions. Parijs: Éditions de l’École des Hautes en Sciences Sociales.
- De Visscher, J., Gęścińska, A., Vanheeswijck, G., (red.) (2014). Leszek Kołakowski. De onrust van onze eeuw. Zoetermeer-Kalmthout: Klement-Pelckmans.
- Dewitte, J. (2011). Kołakowski. Le clivage de l’humanité. Parijs: Michalon.
- Migasiński, J., (red.) (2012). Leszek Kołakowski in Memoriam. Frankfurt am Main: Peter Lang.
