Drie dagen en drie nachten zaten ertussen: premier Mark Rutte die op 9 maart laconiek de hand schudde met de voorzitter van het RIVM, Jaap van Dissel, en dezelfde premier die op 12 maart verregaande maatregelen aankondigde voor Nederland in verband met de coronacrisis. Een wereld van verschil. De dag dat de premier Nederland toesprak, 16 maart, maakte de metamorfose compleet: dit virus is menens.
De aanvankelijke reacties op de uitbraak van covid-19 verschilden sterk per land. In Nederlandse media werd het virus lang gebracht als een buitenlandse aangelegenheid. Op de mogelijkheid dat het ook Nederland zou bereiken anticipeerden media en politiek nauwelijks. Waarom drong die kennis niet in Nederland door? Waarom bleef Nederland vastzitten in zijn eigen bubbel?
Die vraagstelling verdient opheldering. Wat houdt dat in, zo’n bubbel? Is dat een werkelijk bestaand fenomeen? Wat is het verschil tussen ‘filterbubbels’ en ‘echokamers’? En als dat inderdaad reële verschijnselen zijn, moeten – en kunnen – we ons daarvan ontdoen?
Gastredacteur Nathanael Korfker kwam met het voorstel om filterbubbels en retorica op te voeren als het thema voor deze editie van Wijsgerig Perspectief, en deze verschijnselen in samenhang te benaderen. Retorica kan een instrument zijn om gelijkgestemden te bereiken, en daarmee de muren van echokamers op te trekken. Maar retorica is ook de kunst van de overtuiging, de kunst om anderen receptief te maken voor nieuwe informatie en andere gezichtspunten. En is het daarmee niet evenzogoed de kunst die kan helpen om filterbubbels en echokamers te doorbreken?
Neem de toespraak die Rutte op 16 maart hield: met woord, beeld en gebaar probeerde hij het Nederlandse perspectief te veranderen. Hij was niet de enige: ook koning Willem-Alexander (‘Het coronavirus kunnen we niet stoppen, het eenzaamheidsvirus wel’), bondskanselier Merkel (‘Corona-Pandemie ist die grösste Herausforderung seit dem Zweitem Weltkrieg’), koningin Elizabeth (‘We will meet again) en vele andere staatshoofden gebruikten de retorica om het nationale perspectief te veranderen.
De themaessays die volgen, werpen verder licht op retorica en filterbubbels, zowel met een blik op de geschiedenis, als met een oog naar de actualiteit. Het openingsessay van Emanuel Rutten richt zich op de klassieke retorica, en haar verhouding tot de wijsbegeerte. Rutten betoogt dat we retorica kunnen zien als prima philosophia, een eerste filosofie, waarvan de hedendaagse wijsbegeerte een versmalling is. Niet alle hedendaagse filosofen is de kunst van de retorica eigen, maar voor alle retorici geldt dat ze ook de filosofie moeten beheersen. Een pleidooi voor een revitalisering van het retorische weten.
Natascha Rietdijk neemt ons mee naar Italië, waar de politiek de afgelopen jaren sterk is gekleurd door populistische partijen. Ze analyseert de dynamiek tussen de politiek en de antivaccinatiebeweging, die in Italië een prominent stemgeluid heeft. Daarbij benadrukt ze het belang van sociale echokamers, die zich kenmerken door een groot wantrouwen ten aanzien van tegengestelde opvattingen, en veelal op samenzweringstheorieën zijn gebouwd. Hoewel Rietdijk haar essay schreef vóór de corona-uitbraak, zal het interessant zijn om te zien welke wending deze dynamiek neemt, als ook voor dit virus een vaccin op de markt komt.
Jeroen Hopster gaat nader in op het verschijnsel van filterbubbels, die hij analyseert in de context van datingapps. Van de retoriek van de verleiding, die in de middeleeuwen werd gepropageerd, maakt hij een sprong naar de huidige tijd, waarin verleiding veelal door technologie is gemedieerd. In datingapps spelen twee filters een rol: de filters die gebruikers aanbrengen, en de filters van matching-algoritmes. Ondermijnen deze filters het toeval van de liefde? Of stimuleren datingapps het toeval juist?
Tenslotte bespreekt Max van den Broek twee paradoxen. De paradox van Meno, opgevoerd door Plato, suggereert dat je nooit het antwoord op een vraag kunt leren. De dogmatisme paradox, uitgedacht door Saul Kripke, suggereert dat je nooit kennis kunt kwijtraken. Van den Broek betoogt dat deze paradoxen, in uitvergrote vorm, inzicht geven in de effecten die filterbubbels teweegbrengen.
Naast deze themaessays zult u de gebruikelijke rubrieken van Wijsgerig Perspectief aantreffen, waaronder de rubriek Uitgelezen, met daarin een recensie van een recente essaybundel over de retorische antwoorden op de retoriek van onze tijd.
Voor De Estafette geldt dat in dit nummer, na elf jaar, de finish eindelijk is bereikt. Peter-Paul Verbeek opende de rubriek in 2009; nadien werd het stokje 43 keer overgegeven. Vanaf heden gaat de rubriek verder onder een nieuwe naam – Affiniteiten – waarin filosofen zich buigen over de vraag waarom zij zich tot bepaalde ideeën, theorieën of auteurs aangetrokken voelen.
