Rousseaus maatschappelijk verdrag – grondslag voor de democratie of blauwdruk voor een totalitaire samenleving?

Met een hefboom van voldoende lengte kan men met één vinger de wereld doen wankelen, maar om haar te ondersteunen zijn de schouders van Hercules nodig’, schrijft de Verlichtingsdenker Jean-Jacques Rousseau in 1762 halverwege Het maatschappelijk verdrag. De ietwat narcistische Fransman – schrijver van de eerste autobiografie in moderne vorm Les Confessions – ziet een wildgroei aan onrechtvaardige staten, waarin geen vrije burgers, maar gehoorzame onderdanen leven. ‘De mens wordt vrij geboren, en is alom geketend’, noteert de autodidact. En daarmee is de toon gezet.

Stuttend op de dappere schouders van Hercules ontvouwt zich in dit zeer invloedrijke politieke werk een diep-democratische ofwel een verdekt totalitaire blauwdruk voor politieke verdragen die zijn weerga niet kent: het zou een inspiratie vormen voor het schrikbewind van Robespierre tijdens de Franse Revolutie, maar ook voor de Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger uit 1795.