Boven de Rijn hangt nevel. De bergen aan de overkant, waar volgens de legende Siegfried de draak gedood heeft, zijn nauwelijks zichtbaar. Wagner heeft er nog gewandeld over de Drakenrots, op zoek naar inspiratie voor zijn muziekwerk ‘Siegfried’, een deel van zijn Der Ring des Nibelungen, De Ring van Neveling. In die tijd zag Nietzsche Wagner nog als het grootste genie van Duitsland, de enige die het versufte land nieuw leven kon inblazen.
Vanaf de Rijn voeren verschillende weggetjes omhoog naar het centrum van Bonn. De stadsbewoners maken zich deze avond op voor het carnaval: veel mannen zijn gekleed in een bonte carnavalsversie van de jas die hun stadsgenoot Beethoven droeg. Ook filosoof Immanuel Kant had er zo een.
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: Christoph Papsch
Als zelfs eenhoorns bestaan, zoals de filosoof schrijft die ik straks ontmoet, bestaat Siegfried dan ook? En Wagner, bestaat die nog? En al die andere carnavalswezens, hoe zit het daarmee? En wat te denken van de geoloog die het gesteente van de Drakenrots onderzoekt? Is zijn geologische waarheid van een hogere orde dan de romantische waarheid van Wagner over die rots?
Als er zoveel perspectieven op de wereld zijn, zo luidt de conclusie van de postmodernen, dan bestaat de waarheid niet meer.
Daar denkt filosoof Markus Gabriel heel anders over. Hij kiest voor de ‘knalharde realiteit’. En onze realiteit wordt nu eenmaal bevolkt door fabeldieren, maar ook door natuurkundige verschijnselen. Door wiskundige wetten en door muziek. Kiezen voor de waarheid betekent geloven in die veelvuldigheid, zelfs als die sprookjesachtig wordt.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Verlichting
In het centrum van Bonn ontvangt Markus Gabriel (1980) me in zijn werkkamer bij de Friedrich-Wilhelms-universiteit in Bonn, die aan het einde van de werkdag bijna helemaal verlaten is. De filosoof – die op zijn 29ste hoogleraar werd, waarmee hij de jongste filosofieprofessor van Duitsland was – heeft zichzelf in een klassieke gecapitonneerde stoel gedrapeerd. Het valt meteen op dat Markus een genereuze man en denker is: hij neemt alle tijd en hij beantwoordt elke vraag zorgvuldig en welsprekend. Omdat het hem plezier moet doen om te spreken, omdat hij sympathiek is, maar – zo wordt aan het eind van het gesprek duidelijk – ook omdat hij vindt dat de filosofie een nieuwe Verlichting moet brengen. Wel of geen nieuwe Verlichting is volgens hem een kwestie van leven of dood. ‘Een nieuwe Verlichting, of anders leven we straks op de Planet of the Apes.’
Gabriel zal er tijdens het gesprek een paar keer op terugkomen: kinderen zijn nog steeds slim en verlicht, maar volwassenen worden steeds dommer. Of beter: volwassenen zijn niet dom, maar ze gaan steeds meer uit van de gedachte dat ze dom en onwetend zijn. Ze twijfelen aan de objectiviteit van hun eigen gedachten. Fake news, de opzettelijke politieke leugen, is niet het grote politieke probleem, maar ons gebrek aan vertrouwen in onze eigen zintuigen en gedachten. Het is alsof er een muur is opgetrokken tussen ons en de wereld, waardoor we soms twijfelen aan ons oordeel over Trump. Niet nodig, zegt Gabriel, want we weten heel goed dat hij niet deugt.
Dit soort politieke boodschappen vormt uiteindelijk ook de polemische inzet van zijn nieuwste boek, De zin van denken. Op het eerste gezicht is het boek een wervelende uiteenzetting over het kennen van de wereld. Gabriel bedrijft kenleer of epistemologie. Maar het boek is doorspekt met bijzinnetjes waaruit blijkt dat hij wil dat we de werkelijkheid kennen omdat we alleen zo die werkelijkheid kunnen redden.
De volwassen twijfel aan het eigen verstand ziet Gabriel niet bij kinderen. Die geloven nog in zichzelf. Neem het gesprek dat hij met zijn jonge dochter voerde over hun gezin: ‘Ik deed met haar de eerste logische oefeningen toen ze een jaar of twee, tweeënhalf was. We hadden het over het begrip “gezin”. Mijn dochter zei: als papa er niet meer is, dan is mama er nog. Dan is er nog een gezin. Maar als mama er ook niet meer is, dan ben ik er alleen nog maar en is er geen gezin meer. Ze had begrepen dat een gezin bestaat uit een relatie tussen verschillende mensen. In je eentje ben je geen gezin.’
En dan, in een typerende denkstap voor Gabriel, die hier van de logica springt naar de ethiek: ‘Ze begreep ook meteen dat een gezin niet bepaald wordt door biologie. De gezinsleden maken deel uit van een gezin omdat ze een rol vervullen. Dat weten we nu omdat we meer van de mens en zijn relaties weten. Mijn dochter heeft drie oma’s, van wie er twee ook nog eens dezelfde naam hebben, Monika. Niemand is van nature een grootmoeder, vond mijn dochter ook. Het is een normatieve status die je kunt krijgen, maar die je ook kunt verliezen.’
Waar zijn dochter nog volop vertrouwt op haar gedachten, zijn wij als volwassenen volgens Gabriel tegenwoordig maar twijfelaars geworden. Elke gedachte over de wereld is een mening die ook anders had kunnen zijn. Sterker nog: we hebben ook steeds meer twijfels over onze zintuigen. De wereld bestaat uit ruwe data, en via onze zintuigen krijgen ze voor ons een betekenisvolle vorm. En leidt taal er ook niet toe dat we de wereld op verschillende manieren zien? Heeft de eskimo niet zoveel verschillende woorden voor sneeuw, waarmee die ook verschillende soorten sneeuw kan zien?
Betekent dat niet, is de ultieme vraag, dat uiteindelijk alles relatief is en dat we alleen maar verschillende perspectieven op de werkelijkheid hebben, perspectieven die niets zeggen over de werkelijkheid zelf? Want de wereld is gehuld in een nevel die we nooit weg kunnen rukken. Verbinding met de wereld is niet mogelijk.
Digitale revolutie
De gedachte dat er een muur staat tussen mens en wereld is al heel oud, zegt Gabriel; die kent een lange en vaak ook filosofische voorgeschiedenis. ‘Descartes is een van de bekendste vertegenwoordigers van dat denken, maar het gaat veel verder terug. En pas door de maximale vereenvoudiging van het idee, met de digitale revolutie, is het echt invloedrijk geworden. Het grondidee van de computer is dat de wereld bestaat uit data die in de computer worden gesorteerd. Informatie wordt in de computer gestuurd door kanalen, net zoals op de snelweg de auto’s links of rechts rijden. Pure data aan de ene kant, verwerking ervan aan de andere kant – dat is niets anders dan wat Descartes al zei over onze geest en de wereld.’
Tekst loopt door onder afbeelding
Fotografie: Christoph Papsch
Hoe vinden we de realiteit terug? Een traditionele, maar beperkte oplossing is het realisme, dat vaak uitgaat van een werkelijkheid die onafhankelijk van ons bewustzijn bestaat. Er is wel een realiteit, alleen hebben we daar geen toegang toe. Gabriel zet nu een tweede stap, waarmee hij de grote voorvechter van het zogenoemde ‘nieuwe realisme’ wordt: we staan dankzij ons bewustzijn altijd op een bepaalde manier in contact met die werkelijkheid. De luisteraar naar Wagner denkt anders over de Drakenrots waar Siegfried de draak overwon dan de geoloog die het gesteente onderzoekt. De werkelijkheid verschijnt pas in dat contact – maar anders dan vaak wordt betoogd, maakt dat de realiteit niet minder realistisch. Beter: het maakt de realiteiten – meervoud – niet minder realistisch: in de wereld van de muziek bestaat Siegfried, in de wereld van de geologie bestaat het gesteente, in de wereld van de aardrijkskundige bestaat de Drakenrots.
Gabriel: ‘Dit lijkt misschien een triviaal inzicht. Maar dat is het niet. Want telkens is er de verleiding om voor één realiteit te kiezen en al het andere als onecht te beschouwen. Muziek is dan eigenlijk maar een trilling, een naam voor een rots is een louter menselijk construct. Alleen de geoloog kent volgens deze logica de keiharde wetten van het gesteente, en alleen die zijn dan werkelijk waar.’
Contact
Volgens Gabriel hebben we toegang tot de werkelijkheid door ons contact ermee. ‘Onze zintuigen zijn contactorganen. Dat is een gedachte die je al bij Aristoteles ziet en die in onze tijd werd verdedigd door een denker als Hubert Dreyfus. We staan direct in contact met de feiten, van welke aard dan ook.’
Gabriel zet zijn vingers op het tafeltje tussen ons. ‘Als ik deze tafel aanraak, is er een directe relatie tussen de massa van mijn hand en die van de tafel. En als ik een toon hoor, is er niet aan de ene kant een trilling en ontstaat er in mijn hoofd iets anders, een toon. Dat is een populair fabeltje. De toon is net zozeer werkelijkheid als die trilling. Onze zintuigen zijn geen filter, maar een contactorgaan.’
Maar Gabriel gaat nog een stap verder. En daarmee blaast hij het denken op dat sinds Plato de filosofie beheerst, maar dat ook dominant is geworden buiten filosofische kringen. Het is het filosofische denken dat velen – onbewust soms – aanhangen. ‘Niet alleen de traditionele zintuigen hebben zo’n directe band met de wereld, ook ons denken heeft zo’n directe betrekking. Denken betekent betrokken zijn op de wereld. Ons denken is ook een zintuig. Er is geen muur.
Als er geen contact was met de werkelijkheid, dan zouden we de werkelijkheid niet kunnen vatten. Ik kan alleen denken dat ik twee handen heb als ik ze zie. Op dezelfde manier heb ik contact met dingen die verder weg zijn, die ik niet kan zien. Barack Obama bijvoorbeeld. Ik kan denken dat hij helaas geen president meer is van de Verenigde Staten, of als ik een Trump-fan ben denk ik er heel anders over. We bevinden ons nooit alleen in een zintuiglijke arena, maar altijd ook daarbuiten. We hebben plannen voor vanavond bijvoorbeeld, of we denken terug aan gisteren. En we voeren dit gesprek in deze kamer; tegelijkertijd weten we dat we in Bonn zijn. We staan in contact met alles.’
Goebbels
Het idee dat er een muur staat tussen ons en de wereld heeft een zeer kwalijke invloed, meent Gabriel. ‘Het hele moderne kapitalistische denken is gebaseerd op die splitsing tussen subject en object. Moderne consumenten worden gemanipuleerd door propaganda die ze neerzet als subjecten die de wereld niet kunnen kennen. De klassieke propaganda – die van Goebbels – probeerde ons een leugen te verkopen. Dat heeft de moderne propaganda niet meer nodig. Het enige wat nog nodig is, is mensen laten twijfelen aan hun eigen waarnemingen en gedachten. Daarom hebben we het tegenwoordig ook over de weapons of mass deception.
Een voorbeeld. Frankrijk exporteert wapens naar Saoedi-Arabië; Duitsland is voorzichtiger, maar doet het ook. We weten nu, en ik zeg het knalhard, dat we het niet zouden doen als we objectief waren: het is moreel ontoelaatbaar om wapens te produceren waar in andere landen kinderen mee worden gedood. Wij zijn daarvoor verantwoordelijk. Maar we willen het niet horen, ook omdat ons welzijn op die kindermoord is gebaseerd.
In Duitsland voelen we wel aan dat het fout is; daarom zijn we ook wat voorzichtiger. Maar we doen het wel, en dat komt door de manipulatie. We houden onszelf voor dat het misschien niet erg is. Dat de oorlog zonder die wapens een andere wending krijgt, waardoor er nog meer kinderen sterven. Hier zie je: er wordt niet meer gelogen, maar we worden gemanipuleerd door het beeld dat van ons is gecreëerd.’
Dat klinkt als een complottheorie. Is er daadwerkelijk iemand die ons zo manipuleert dat we gaan twijfelen aan onze gedachten?
‘George W. Bush hield niet voor niets een presidentiële verklaring over de Decade of the Brain: alle Amerikanen moesten op de hoogte worden gesteld van de waardevolle inzichten van de hersenwetenschappen. Omdat het nuttig is als burgers geloven dat ze in hun brein zitten, en daarom niet met zekerheid weten hoe het er in de wereld aan toegaat. Dat filosofische idee is een vorm van soft power die veel sterker is dan het machtigste oorlogsapparaat.
Die beïnvloeding van ons zelfbeeld vindt lang niet altijd zo weloverwogen plaats. Vaak doen machthebbers het onbewust, net zoals we onbewust onze kinderen kunnen manipuleren. We merken dat we macht over onze kinderen kunnen uitoefenen als we suggereren dat hun verstand nog maar beperkt is. De beste vorm van manipulatie is iemands zelfbeeld beïnvloeden. Zonder dat we het zelf in de gaten hebben, gebruiken we die strategie, omdat die blijkt te werken.’
Staat de wereld ook niet op een grotere afstand door de toenemende complexiteit ervan? En wat te denken van zo’n complex probleem als klimaatverandering?
‘Het is precies andersom: de wereld was nog nooit zo eenvoudig. Er was ook klimaatverandering in de Middeleeuwen door menselijke invloed. Wat een kolen hebben we toen verbrand. Maar we wisten niet wat die verbranding deed, de chemische kennis hadden we niet. Toch ging de wereld eraan kapot.
En wat was het in het oude Griekenland lastig om van Athene naar Sparta te lopen. Wat een complexe wereld zonder mobieltje. En als je de weg al wist, zou je waarschijnlijk worden vermoord.
Ik weet dat Duitsland wapens naar Saoedi-Arabië en Zuid-Korea exporteert. Als ik wil weten hoeveel kan ik dat zo opzoeken, dat is allemaal openbaar. Veertig jaar geleden had je waarschijnlijk een enorme Spiegel-reportage nodig gehad om al die gegevens tevoorschijn te toveren. Nu kan iedereen erbij, met een muisklik, in een seconde. Eigenlijk weten we meer dan ooit.’
Bali
Dat sterke onderscheid tussen mens en wereld, tussen subject en object, heeft volgens Gabriel nog een ander kwalijk gevolg: we kiezen altijd voor onszelf, we vergeten onze naaste. ‘We vliegen gewoon door. Als alles ten onder gaat, denken we, dan ben ik tenminste in Bali geweest. Dat is een vorm van solipsisme, van wereldverzaking. Maar we zijn niet alleen, we leven samen op deze planeet.
De klimaatprotesten zijn een begin van rechtvaardigheid voor de nieuwe generatie. Het wordt tijd voor gelijkberechtiging van oud en jong. Jongeren worden weer politiek, en dat betekent iets heel anders dan alleen maar lid worden van een partij die jouw belangen behartigt. Er is een verkeerd idee ontstaan over politiek, dat het daarin zou gaan om vrienden en om vijanden. Dat we als subject tegenover andere subjecten staan. Dat is een heel foute Duitse gedachte. Het is de invloed van Carl Schmitt, de nazi-ideoloog die hier in Bonn zijn politieke theorie heeft geschreven. Die gedachte zie je ook in Amerikaanse series, zoals House of Cards: politiek wordt voorgesteld als strijd. Aanhangers van dat idee verwijzen graag naar Machiavelli. Die zou de kern van de politiek hebben gevat. Maar dat is niet waar. Hij heeft een nieuwe vorm van politiek uitgevonden: die van politiek als strijd. Terwijl politiek juist betekent dat je wel betrokken bent, op de ander en op de wereld.’
We denken verkeerd over onszelf, zegt u, we denken verkeerd over de wereld. Met grote gevolgen. Hoe kunnen we dit veranderen?
‘Als we de democratische rechtsstaat willen behouden kunnen we niet zonder een nieuwe filosofische Verlichting. Mijn idee over het nieuwe realisme is een voorstel daarvoor. De Franse Revolutie is ook begonnen door radicaal andere gedachten. Door filosofie. Verzet begint met moed, de moed om te denken. De moed om te weten. Sapere aude. Weer durven vertrouwen op ons eigen verstand. We moeten geen angst meer hebben voor de waarheid.’
