Toen Bruno Latour in de jaren zeventig meeliep in een laboratorium, zag hij papierwerk en nog meer papierwerk. Waarom? Een erlenmeyer breekt als je die meeneemt naar een conferentie, gekweekt weefsel verrot en DNA vergaat, maar grafieken en formules kun je eindeloos kopiëren en verplaatsen terwijl de belangrijkste informatie behouden blijft. Wetenschap bestaat dankzij de relatieve stabiliteit van haar producten.
De producten van de filosofie hebben minder stabiliteit. Theorieën muteren en concepten krijgen nieuwe betekenissen. In de vorige eeuw stond Latour aan de wieg van de actor-netwerktheorie (ANT) als antwoord op een rits sociologische clichés over de relatie mens-omgeving. ANT werd al snel oude sociologische debatten ingetrokken, met de aanname daarin het zoveelste standpunt te zijn.
In een reflectie uit 1999 op die ontwikkeling klinkt Latour verbolgen. Toch blijft hij bescheiden, en veegt het stof van de actor-netwerktheorie door de naam die hij eraan gaf door te lichten. ‘Actor-netwerktheorie werkt op vier fronten niet; het woord actor, het woord netwerk, het woord theorie en het koppelteken!’
Kon ANT de prullenmand in? Nee. ‘Je kunt ideeën niet behandelen zoals een autofabrikant zijn modellen met productiefouten behandelt. Je kunt ze niet terugroepen met een bericht aan de eigenaren. […] De enige oplossing is te doen wat Victor Frankenstein niet deed, dat wil zeggen: niet het schepsel aan zijn lot overlaten, maar de ontwikkeling van zijn vreemde potentieel tot het einde voeren.’
Latours recente werk over Gaia kan gezien worden als een voortzetting van de actor-netwerktheorie. ‘Er is leven na ANT’, schreef hij met een knipoog. ‘Misschien ontstaat er een nieuw schepsel, licht en beeldschoon: onze toekomstige collectieve prestatie.’ Gaia is waarschijnlijk het meest omvangrijke en gevasculariseerde actor-netwerk uit zijn oeuvre. Hij heeft het monster nooit laten vallen.
Zondag 9 oktober overleed Bruno Latour op 75-jarige leeftijd. Tot zijn dood bleef hij schrijven, de laatste jaren over hoe de westerse wereld de gevolgen van haar zelf veroorzaakte klimaatverandering onder ogen kan komen. De vele referenties in dit tijdschrift laten zien hoe vruchtbaar zijn boeken zijn om het heden te begrijpen.
Hoe Latour met zijn oeuvre omging is een toonbeeld van wat Donna Haraway ‘staying with the trouble’ noemt. Hij gaf het uit handen, maar liet het nooit in de steek. Latour was bescheiden maar uitgesproken, en toonde zich dankbaar naar de theatermakers, politiek denkers en activisten die zijn denken verdraaiden. Nooit was hij de baas van het Latourianisme, altijd de meest betrokken deelnemer.
