Applaus voor ‘onze helden van de zorg’ weerklonk in maart 2020, tijdens de eerste winter van de verschillende bestuurlijke, ecologische en medische crises die het Covid-19 virus veroorzaakte en blootlegde. De toejuiching was een collectief moment van aandacht voor de doorgaans onzichtbare krachten die repareren, ondersteunen, verzorgen, onderhouden, bevoorraden, schoonmaken en troosten. Het te vaak miskende domein van zorg – een domein waarin vrouwen en andere geprecariseerde mensen en groepen doorgaans een centrale rol vervullen – kreeg kortstondig waardering.
Misschien voelt dit applaus als lang geleden. De derde winter van leven met en in de pandemie is inmiddels een feit. Waar sommigen nog steeds hardop terugverlangen naar de business as usual van de pre-pandemische orde der dingen, grijpen anderen de crises aan om op het morele failliet van ons neoliberale systeem te wijzen en om alternatieve manieren van samenleven voor te stellen. Het huidige systeem, zo luidt een veelgehoorde kritiek bijvoorbeeld, doet een ongekend beroep op onbetaalde en informele zorg en activistische opvang, terwijl het zulke deze zorgarbeid tegelijk verdrukt, verarmt en zelfs ondermijnt. Het gezamenlijk stilstaan bij de fundamentele rol – en de gebrekkige compensatie en status – van zorgwerkers is misschien een eerste kleine stap om te verbeelden hoe we anders kunnen samenleven.
Het vinden van andere samenlevingsvormen vereist een grondige reflectie op de vervlechting van zorgpraktijken met de staat en economie. Deze reflectie moet grondig zijn, alleen al omdat de huidige manier van organiseren al eeuwen terug is ingezet. De feministische denker Silvia Federici laat bijvoorbeeld zien hoe het opkomende kapitalisme in de zestiende en zeventiende eeuw botste met meer inheemse medische praktijken, netwerken en deskundigheden die vaak in handen van vrouwen waren. Tijdens de industriële revolutie groeiden urbane medische bolwerken en propageerden overheden het kerngezin, waardoor matriarchale praktijken verdrukt werden. Deze trends werken vandaag de dag nog steeds door.
Centraal in dit nummer staat het idee van ‘radicale zorg’ – de laatste paar jaar een steeds meer gehoord concept in academische en activistische literatuur. Het adjectief ‘radicaal’ is bedoeld om het (in potentie) veelomvattende en transformatieve karakter van zorgpraktijken te benadrukken. De radicaliteit schuilt ten eerste in de weigering van een moreel failliete wereld en in het denken en doen in termen van verregaande verbondenheid en verwevenheid. Het tweede radicale element is de nadruk op verantwoordelijkheden die ruimte en tijd overstijgen, en op de noodzaak om te zorgen met en voor meer dan we misschien voor mogelijk hadden gehouden.
De essays van Dirk Lafaut en Annelieke Driessen sluiten het duidelijkst aan bij de laatstgenoemde vorm van radicaliteit. Lafaut deed onderzoek naar praktijken van zorg voor mensen zonder wettig verblijf en verkent hoe we over zorg kunnen nadenken buiten de natiestaat om. Ligt de natiestaat zelf misschien aan de oorsprong van de verwaarlozing van ongedocumenteerde levens? Waar Lafaut zich een nieuwe ruimte van zorg probeert voor te stellen door landsgrenzen te ont-denken, verbeeldt Driessen zorg in alternatieve termen van tijd. Driessen deed onderzoek naar leven met dementie en is mede-initiator van het Dementia Letter Project. Haar essay is een gedachte-experiment in hoe we ons kunnen verplaatsen in iemand met dementie, en wat dat oplevert aan inzichten voor de zorg. Door ons een goed leven met dementie voor te stellen, zo leert Driessen ons, kunnen we leren tijd te vouwen en meer-dan-één-zelf te cultiveren.
Zowel het essay van Sophie Jossi-Silverstein als het essay van Mehri Zamanbin en Zouhair Hammana sluiten primair aan bij de eerstgenoemde vorm van radicaliteit. Jossi-Silverstein deconstrueert onze maatschappelijke voorkeur voor het romantische koppel, en probeert in reactie daarop alle andere vormen van zorgrelaties, gemeenschap en liefde op waarde te schatten en te cultiveren. In lijn met socialistisch-feministische literatuur die aantoont hoe het huwelijk een op uitbuiting gebaseerd samenlevingsmodel is, breekt Jossi-Silverstein een lans voor relatie-anarchie. Ten slotte onderzoeken Zamanbin en Hammana voorstellingen van zorg in relatie tot de undercommons – een term uit de Zwarte radicale traditie. De auteurs verkennen hoe er in onleefbare omstandigheden door middel van collectiviteit een vorm van leefbaarheid gevonden kan worden. Om de radicale liefde die centraal staat in hun conceptualisatie van zorg te benadrukken, denken ze vanuit het woord ‘ishq – een Arabisch en Perzisch woord.
Ten tijde van dit schrijven beeft de zorgsector onverminderd voort. Huishoudens staan niet zelden onder hoogspanning en het aangaan van verbintenissen met de buitenwereld voelt voor menigeen riskant. Tegelijkertijd hopen wij dat u de afgelopen twee jaar (nieuwe vormen van) verbondenheid, solidariteit en liefde heeft ervaren. Met enkele leestips hieronder wensen wij u het beste. Take care.
Literatuurlijst
- Chatzidiakis, A. et al. (2020), The Care Manifesto: Politics of Interdependence. Londen en New York:
Verso. - Federici, S. (2004), Caliban and the Witch: Women, the Body and Primitive Accumulation. New York:
Autonomedia. - Hobart, H.J.K. en T. Kneese (2020), Radical Care: Survival Strategies for Uncertain Times. Social
Text, 38 (1 (142)): 1-16. - Puig de la Bellacasa, M. (2017), Matters of Care: Speculative Ethics in more than Human Worlds.
Minneapolis: University of Minneapolis Press. - Shange, S. (2019), Progressive Dystopia: Abolition, Antiblackness, and Schooling in San Francisco.
Durham and London: Duke University Press. - Ticktin, M. (2019), From the Human to the Planetary: Speculative Futures of Care. Medicine Anthropology
Theory 6(3): 133–160. - Tronto, J. (1993), Moral Boundaries: A Political Argument for an Ethic of Care. Londen/New York:
Routledge.
