In de film Honeypot van kunstcollectief KIRAC (Keeping It Real Art Critics) gaat de extreemrechtse filosoof Sid Lukkassen in op de uitnodiging van de linkse UvA-student Jini Jane om seks met haar te hebben. De achterliggende gedachte: dit zou de ultieme poging zijn om de kloof tussen links en rechts te dichten. Als puntje bij paaltje komt wijst Jane de filosoof af, waarna Lukkassen vernederd afdruipt. In de film is te horen hoe hij daarna huilend opbelt om zijn toestemming voor het gebruik van de beelden in te trekken. Dat ook deze scène onderdeel is van de film is tekenend voor de inzet van KIRAC en de gevolgen van de film voor het cultuurdebat.
Honeypot ging op 26 oktober 2021 in première. In de reacties die op gang komen voorafgaand aan de première wordt duidelijk dat het hier om een nieuw soort culturele uiting gaat. Op links spreekt Jens Bosman – vicevoorzitter van DWARS, de jongerenorganisatie van GroenLinks – van seksueel misbruik van een persoon met zwaar autisme. Op rechts noemt de conservatieve hoogleraar rechtsfilosofie Paul Cliteur het uitbrengen van de film onverantwoord, vanwege de psychische problemen die het project Lukkassen zouden hebben opgeleverd. Deze reacties zorgden ook weer voor verontwaardiging, omdat Lukkassen zelf in zijn boeken oproept tot seksuele onderdrukking van vrouwen. De feministische organisatie Wonda Collective startte een handtekeningenactie om de première van Honeypot in debatcentrum De Balie tegen te houden.
De première ging door. Tijdens een discussie die zich op de avond van de première ontspint duidt Kate Sinha – een van de drijvende krachten achter KIRAC – de stroom aan reacties op de film in termen van dominosteentjes die volgens voorspelbare patronen omvallen. ‘Je hebt even het gevoel dat je ziet hoe alles werkt.’
Breuk
De uitspraak van Sinha doet denken aan hoe de Duitse filosoof Martin Heidegger uitlegt wat er gebeurt als iets kapotgaat. In zijn hoofdwerk Zijn en tijd (1927) analyseert hij de mens in zijn alledaagse bestaan. Hij stelt dat we het grootste gedeelte van de tijd functioneren op de automatische piloot. Als we ’s ochtends opstaan zetten we koffie, maken we ontbijt en poetsen we onze tanden, zonder daarover na te hoeven denken. Alles heeft zijn vaste plaats en speelt zijn vaste rol; ik hoef niet na te denken waar mijn koffieapparaat staat en hoe het werkt.
Met datzelfde automatisme vormen we volgens Heidegger onze meningen en opvattingen. ’s Avonds na ons werk kijken we de praatprogramma’s die het meest aansluiten bij wat we toch al vinden, om de meningen aan de talkshowtafels de volgende dag reflexmatig te herhalen aan de koffietafel met onze collega’s. Heidegger noemt dit voegen naar de anonieme stem van de publieke opinie ‘opgaan in het men’. Hij schrijft: ‘We genieten en amuseren ons, zoals men geniet; we lezen, zien en oordelen over literatuur en kunst, zoals men ziet en oordeelt; maar we trekken ons ook terug uit “de grote massa” zoals men zich terugtrekt; we vinden “aanstootgevend” wat men aanstootgevend vind.’
Even tussendoor… Meer lezen over cultuur en filosofie? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:
Meld u aan voor onze nieuwsbrief
Deze constellatie van vanzelfsprekende betekenis en opgaan in het men wordt opgeschud wanneer er plotseling iets niet functioneert. Wanneer iets kapotgaat lichten de impliciete betekenisstructuren waarin we ons bevinden voor een moment op, als een bliksemflits in een donker bos. Dit is het moment waarop je even ziet hoe alles werkt, het moment waar Sinha met haar opmerking ook op doelt. Wanneer een laptop functioneert, verdwijnt dat apparaat zelf naar de achtergrond. Het werk dat je ermee doet – zoomen, facebooken, teksten schrijven – staat op de voorgrond. Pas als de laptop kapotgaat, word je je bewust van het apparaat zelf en hoe belangrijk het is voor je alledaagse activiteiten.
Dit is ook wat er gebeurt bij de kritieken op de film Honeypot. Zoals de kapotte laptop het automatisme laat zien waarmee ik normaal gesproken mijn werk doe, zo legt Honeypot heel eventjes de absurde vanzelfsprekendheid bloot waarmee we normaal gesproken onze mening vormen. Meningsvorming gaat hier namelijk niet meer vanzelf. De absurditeit van reflexmatige reacties wordt ineens duidelijk, zoals die van de linkse Bosman, die van de misogyne filosoof Lukkassen een willoos slachtoffer van seksueel misbruik maakt, of die van de rechtse Cliteur, die de vrijheid van meningsuiting nu ineens ondergeschikt vindt aan het welzijn van Lukkassen, terwijl hij normaal gesproken vrijheid van meningsuiting de heilige graal vindt.
Temptation island
Ondanks de schok die Honeypot teweegbrengt worden er wel pogingen gedaan om er op reguliere wijze op te reageren. In haar column ‘KIRAC’S Honeypot kent enkel verliezers’ in NRC Handelsblad stelt sociale wetenschapper en schrijver Linda Duits dat KIRAC de hypocrisie van de reacties weliswaar laat zien, maar niet blootlegt. De reacties zijn immers uitgelokt, stelt Duits, en daardoor is Honeypot volgens haar nog het best te vergelijken met de realityserie Temptation Island.
Deze reactie is exemplarisch omdat Duits Honeypot wil vatten in termen van iets wat we al kennen. Maar de vergelijking die ze maakt gaat mank, want een serie als Temptation Island blinkt juist uit in voorspelbaarheid. Er gebeurt precies wat je als televisiekijker verwacht, waardoor je volgens je gebruikelijke patronen kunt reageren.
Meer dan aan Temptation Island doet Honeypot denken aan de controverse rondom de Amerikaanse hoogleraar filosofie Avital Ronell. In 2017 werd Ronell door een student van New York University beschuldigd van seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dat klinkt als een klassieke MeToo-zaak, ware het niet dat Ronell een vooraanstaand feministisch auteur en lesbisch is, en haar aanklager een witte man.
In een eerste reactie op de aanklacht ondertekenden vijftig vooraanstaande intellectuelen – onder wie progressieve grootheden als Judith Butler en Slavoj Zizek – een brief ter verdediging van Ronell. In die brief wordt onder meer gesuggereerd dat de academische verdienste van Ronell op het gebied van queer theory haar vrij zou moeten pleiten. Bovendien zou de aanklacht van de student een misogyne actie zijn, waarbij een wet die bedoeld is om vrouwen te beschermen tegen mannen door een witte man tegen een vrouw ingezet wordt.
Medewerkers van de extreemrechtse website Breitbart en andere conservatieve critici stelden dat de progressieve auteurs hypocriet zijn, omdat ze er in andere MeToo-zaken voor pleitten om primair het slachtoffer in plaats van de dader te horen. Interessant genoeg schaart Breitbart zichzelf daarmee ditmaal aan de kant van het slachtoffer, een kant die ze anders zelden kiezen.
KIRAC veroorzaakte met Honeypot een breuk. Net zoals in het geval van Ronell kun je onmogelijk op je gebruikelijke, reflexmatige manier reageren zonder jezelf tegen te spreken of in absurditeiten te vervallen. Er wordt iemand afgewezen en daarmee seksueel vernederd in de film, maar degene die vernederd wordt is een extreemrechtse en expliciet misogyne filosoof. Bovendien komt het nooit echt tot seks, dus is er dan wel sprake van misbruik?
Maar wat nu als de rollen om waren gedraaid? Als Lukkassen een vrouw was geweest, had dat dan een verschil in ons oordeel gemaakt? Zoals een kapotte laptop ineens de vanzelfsprekendheid van je normale omgang met dat apparaat zichtbaar maakt, maakt Honeypot onze reflexmatige manier van reageren op culturele uitingen zichtbaar. Door deze film moet je je ineens werkelijk bezinnen op je positie in debatten over cancel culture en vrijheid van meningsuiting.
