‘Volgens MacIntyre hebben we de moraal laten versloffen’

Stel dat door een ramp alle natuurwetenschappelijke kennis die de mens tot nu heeft verzameld verloren gaat. Kernreactoren zijn vernietigd, we weten niet meer wat we met deeltjesversnellers aan moeten en ruimtereizen zijn definitief van de baan. Door overlevering blijven we over ‘neutrino’s’, ‘elektronen’ en ‘atoommassa’ spreken, maar niemand weet nog wat daar oorspronkelijk mee werd bedoeld.

Volgens de Schotse moraalfilosoof Alasdair MacIntyre (1929) is dit wat er nu aan de hand is met onze ethiek en moraal: we praten nog wel over ‘goed’, ‘slecht’, ‘deugden’ en ‘waarden’, maar zijn het zicht op de oorsprong en geschiedenis daarvan kwijtgeraakt. Een morele uitspraak is tegenwoordig niet meer dan een uiting van een persoonlijke voorkeur: ‘ik vind dat niet kunnen’. In zijn boek After Virtue (1981)pleit MacIntyre daarom voor een revitalisering van de deugdethiek van Aristoteles.

After Virtue is nu voor het eerst in het Nederlands vertaald als Na de deugd. Dat is schromelijk laat, vindt Joep Dohmen, emeritus hoogleraar ethiek en lector Bildung aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie. ‘Dit boek heeft grote liberale denkers – Rawls, Habermas, Nozick – die het individu in de moraal vooropstellen, in het nauw gebracht. Het zou me niet verbazen als deze Nederlandse vertaling het gesprek tussen liberalen en gemeenschaps­denkers hier heropent. Al was het maar omdat ook bij ons de morele chaos groter is dan ooit.’

De deugdethiek waar MacIntyre naar terugverlangt is de leer van de Griekse filosoof Aristoteles (384-322 v. Chr.) die erom draait dat mensen hun houding langzaam perfectioneren, legt Dohmen uit. ‘De deugd is geen handeling maar een houding van voortreffelijkheid, een karaktereigenschap die de mens in staat stelt de juiste keuzes te maken. Je moet als mens gaandeweg gaan deugen. Dat lukt wanneer je je aard als verstandelijk wezen zo goed mogelijk realiseert. Dan ga je als mens bloeien.’

Door deugden als verstandigheid, moed, matigheid en rechtvaardigheid te ontwikkelen bloei je niet alleen als persoon, maar ook als gemeenschap. Dohmen: ‘Moraal betekent voor MacIntyre in het bezit zijn van een diepe houding van betrokkenheid op het leven in het algemeen en met je medemensen in het bijzonder. Door individuele en sociale deugden te ontwikkelen ontstaat er geleidelijk een harmonieuze gemeenschap van samenwer­ken­de individuen, waarin het goed toeven is.’

Aristoteles’ deugdethiek was meer dan duizend jaar lang het dominante morele systeem in de westerse wereld. MacIntyre beschrijft in zijn boek hoe latere denkers als Thomas van Aquino erop voortbouwden. Maar de leer raakte in diskrediet tijdens de wetenschappelijke revolutie, toen Aristoteles’ wereldbeeld achterhaald bleek: de aarde is niet het centrum van het universum en niet alles werkt toe naar een vooraf gegeven doel.

Even tussendoor… Meer lezen over ethiek? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief:

Met het verdwijnen van Aristoteles’ deugdethiek zijn we volgens MacIntyre iets heel belangrijks kwijtgeraakt, zegt Dohmen. ‘Deugd is een vorm van discipline, het gaat over goede gewoontes, het juiste midden, dat je gematigd, moedig, verstandig bent. Een deugd als rechtvaardigheid is een belangrijke morele waarde, zonder welke goed samenleven niet mogelijk is. Als we met Aristoteles’ metafysica ook zijn moraal afwijzen, gooien we het kind met het badwater weg.’

Dat betekent niet dat de ethiek niet moet worden toegespitst op onze tijd, vervolgt Dohmen. ‘MacIntyre probeert een deugdopvatting te ontwikkelen voor nu, door de deugd niet langer te funderen in de menselijke natuur zoals Aristoteles, maar in traditie, in menselijke praktijken en in een visie op ons persoonlijke leven als een geheel. Neem de praktijk van de geneeskunde: een goede arts is iemand die op integere wijze de gezondheid van mensen weet te waarderen. De deugd van medisch vakmanschap is dus een aan de geneeskunde inherente deugd.’

Is er nog plek voor het individu in de ethiek van MacIntyre? Nee, antwoordt Dohmen, want MacIntyre richt zich op het goed van de gemeenschap. ‘Wat er voor het individu in zit zou MacIntyre een verkeerde vraag vinden, het gaat hem erom dat iemand zich onderdeel voelt van de gemeenschap en daarin zijn rol goed vervult.’ MacIntyre dwingt ons om een standpunt in te nemen over de moraal, zegt Dohmen: draait die om de vrijheid van het individu of het welzijn van de gemeenschap? ‘Als je MacIntyre gelezen hebt, moet je kleur bekennen.’

Lees ook de voorpublicatie van Na de deugd: De terugkeer van de deugden

Na de deugd. Een studie naar de theorie van de ethiek
Alasdair MacIntyre
vert. Willem Visser
Ten Have
432 blz.
€ 34,99